Trời đất và vạn vật có là gốc ở hai khí âm, dương. Hai khí ấy tương đối và
tương điều hòa với nhau, cho nên mới sinh ra các pháp tượng. Bởi có cái
tương đối và tương hòa ấy mà các pháp tượng đều có cái tính ái, ố, thành ra
có vật dục. Trương Hoành Cừ giải rõ nghĩa ấy rằng: “Cái hư của khí bản thì
im lặng không có hình, cảm rồi mới sinh, tụ lại rồi mới có tượng. Có tượng
ắt là có đối, đối tất phải phản lại sự hành vi của nhau. Có phản, ấy là có thù
nghịch, thù nghịch tất phải hòa mới giải được. Cho nên cái tình ái, ố đồng ở
Thái Hư mà ra, rồi sau thuộc về cả vật dục. Sự biến hóa của Thái Hư thì vụt
mà sinh, vụt mà thành, không để hở một đường tơ tóc nào, thật là thần vậy
ôi!” Thái Hư thành tượng thì phải có cái khí tương phản và tương hòa, cũng
như người với vật phải có cái tính tương phản và tương hòa. Tương phản là
ố, tương hòa là ái. Ái, ố đều do Thái Hư mà ra, nhưng rồi thuộc về vật dục.
Song chỉ có chúng nhân mới theo vật dục, chứ trời đất thì tự nhiên mà sinh,
tự nhiên mà thành, chỉ nhân vật phó vật, không có chút hệ lụy nào về sự
đình lưu ngưng trệ cả.
Trương Hoành Cừ lại nói rõ cái tính của âm dương: “Cái đức của khí dương
chủ ở sự phát tán ra, cái đức của khí âm chủ ở sự bế tàng”. Phát tán là chia
ra mà sinh, bế tàng là ngưng tụ lại mà thành. Bên tụ lại, bên tán ra, cái thế là
tán, nhưng trong lúc tán, dương bị âm, thành ra cái nọ giữa cái kia mà
xuống, âm nhờ được có dương mà bay lên. Hai khí chế lẫn nhau mà sinh
hóa ra vạn vật. Đó thật là cái căn nguyên của sự học thức bên Nho giáo vậy.
Trời đất. Trời đất là do khí Thái Hư mà thành ra. “Đất sở dĩ gọi là hai, là vì
phân ra cương, nhu, nam, nữ, mà làm chứng hiệu. Trời sở dĩ gọi là ba, là lấy
một Thái Cực và hai nghi mà làm tượng. Một vật hai thể là khí vậy. Một
cho nên thần, hai cho nên hóa. Ấy Trời sở dĩ là ba vậy “.
Trời đất chuyển vần ở trong vũ trụ: “Đất là thuần âm, ngưng tụ ở giữa; Trời
là phù dương quay quanh ở ngoài. Mặt trời, mặt trăng và sao, tuy thuận theo
trời đi về bên tả, nhưng vì ở vòng trong thì đi chậm hơn, cho nên mới trông
ra đi về bên hữu”.
Nhưng đó là nói cái hình thức và sự chuyển động ở bên ngoài, chứ Trời là
cốt ở cái thần: Thiên chí bất trắc vị thần, thần nhi hữu thường vị thiên
天致
不 測 謂 神 ， 神 而 有 常 謂 天 : Biến hóa bất trắc gọi là thần, thần mà có
