thường gọi là Trời”. Trời thể được cả vạn vật và chủ tể cả mọi sự, cho nên
nói rằng: “Đạo trời là bốn mùa chuyển vần, trăm vật sinh ra. Trời thể các
vật không sót, như là nhân thể đủ các sự, không có sự nào là không có nhân
vậy”.
Thần hóa. Trong trời đất chỉ có thần và hóa, biết được hai điều ấy thì hiểu
được đạo Trời. Trương Hoành Cừ nói rằng: “Thần là cái đức của Trời, hóa
là cái đạo của Trời. Đức là thể, đạo là dụng. Hợp lại với khí chỉ là một mà
thôi. Hư minh chiêu giám là cái sáng của thần; không có viễn cận u thâm,
lợi dụng xuất nhập. Thần sung tắc khắp cả mọi nơi không có chỗ nào hở cả.
“Khí có âm dương, đun đẩy mà đi, dần dần mà hóa. Hợp làm một mà bất
trắc là thần, ở người, thì biết điều nghĩa, dùng điều lợi, ấy là thần hóa đủ
vậy. Đức mà thịnh là cùng thần, thì cái biết không cần phải nói, và trí hóa,
thì cái nghĩa không cần phải tìm”.
Ông lấy cái nghĩa chữ “cùng thần tri hóa
窮神知化” ở trong Kinh Dịch làm
cốt cho sự học của người ta. Cùng được cái thần, biết được cái hóa là cái
cực điểm của cái đức rất thịnh, cái nhân rất thuần thục, chứ không phải là
cái trí, cái lực có thể cưỡng bách được. Đại khả vi dã, đại nhi hóa, bất khả
vi dã, tại thục nhi dĩ
大可爲也大而化，不可爲也在熟而已: Cái lớn khả
làm được vậy, cái mà hóa, thì không khả làm được vậy, ở cái thuần thục mà
thôi”.
Vậy sự tu dưỡng của người ta là cốt ở trong, chứ không cần ở ngoài. “Hiểu
rõ nghĩa vào đến thần, thì các sự dự sẵn ở trong ta, cầu lợi là ở ngoài ta. Cái
lợi dùng để yên thân, nhưng vốn ở ngoài ta. Tu dưỡng là ở ta, tu dưỡng
nhiều thì tự khắc đến được cùng thần nhi hóa, chứ không phải là lo nghĩ
miễn cưỡng mà ép được. Cho nên chuộng cái đức mà ở ngoài cả, là người
quân tử không biết vậy”.
Cái thần mà còn thì cái hóa là tự nhiên, cho nên nói rằng: “Cái thần không
thể nghĩ ngợi mà đến được, chỉ giữ cho còn là nên vậy; cái hóa không thể
giúp cho chóng lớn được, chỉ thuận là nên vậy, Giữ cho còn cái hư minh,
làm cho lâu cái chí đức, thuận sự biến hóa, đạt cái thời trung, thế là cái rất
mực của sự nhân và cái hết của sự nghĩa”.
