trong là như tính thiện vậy. Cho nên thiện và ác không phải là hai vật tương
đối ở sẵn trong tính mà ra. Lẽ ấy là mệnh trời, thuận mà theo là đạo, theo
mà sửa đạo ấy cho phần nào ra phần ấy là giáo vậy. Tự thiên mệnh cho đến
giáo, ta không có thêm bớt gì nữa”.
Ý Trình Minh Đạo cho là tính của thiên mệnh bản nhiên chí tĩnh thì thiện,
đến khi đã có cái khí bẩm, thì tuy không bảo được là không phải tính,
nhưng không phải là cái bản nguyên như từ lúc người sinh ra mà hãy còn
tĩnh nữa. Nếu luận cái bản nguyên thì như Kinh Dịch bảo là “kế thiện” mà
Mạnh Tử bảo là tính thiện. Ấy là bởi mệnh Trời khiến như thế, lẽ nào lại có
cái ác mà tương đốl hay sao? Có cái “kế thiện”, thì tất có cái “thành tính”,
cũng như nước có nguồn thì tất có dòng chảy. Dòng chảy mà có trong có
đục, cũng như khí bẩm có thiện, ác. Cái bản nhiên của nước là trong, chứ
không có trong đục tương đối nhau, cái bản nhiên của tính là thiện, chứ
không có thiện, ác tương đối nhau vậy.
Thiện và ác. Bởi có cái tính khí bẩm cho nên mới có thiện và ác. Thế nào
là thiện, là ác? Trình Minh Đạo nói rằng: “Thiện, ác giai thiên lý
善惡皆天
理: Thiện, ác đều là thiên lý cả”. Nghĩa là cái gọi là ác, không phải là ác,
chỉ bởi sự quá và bất cập mà thôi. Như nói rằng: Trắc ẩn là thiện, song khi
không nên trắc ẩn mà trắc ẩn là ác; cương đoán là thiện, song khi không nên
cương đoán mà cương đoán là ác. Tuy là ác, nhưng nếu cái nguyên đầu mà
không có ác, thì làm thế nào ra ác được? Cái gốc là ở thiên lý, chỉ vì nhân
dục biến đổi đi, cho nên thành ra dùng không đúng thiên lý mà làm ra ác
vậy.
Nhân. Tính bản nhiên là thiện, mà thiện là hợp với cái đức sinh sinh của
trời đất, tức là nhân. Nhân là hồn nhiên đồng một thể với vạn vật. Trong
khoảng trời đất tuy có chia ra vạn vật, nhưng vật nào cũng như tứ chi bách
thể của mình cả. Đã là tứ chi bách thể của mình, thì lòng yêu của mình phải
đều khắp cả mọi vật. Vậy nên nói rằng: “Chí nhân tắc thiên địa vi nhất thân
致仁則天地爲一身: Nhân đến rất mực, thì trời đất là một thân thể”. Đã lấy
thiên địa vạn vật làm một thể, thì nhân là phải công, Công là vật với ngã
đều rõ cả, cho nên có nhân rồi mới có thứ
恕 và có ái 爱. Thứ là sự thi thố
của nhân, ái là sự tác dụng của nhân vậy.
