Thành và Kính. Trình Minh Đạo thường nói rằng: “Kẻ học giả phải biết
nhân. Nhân giả là hồn nhiên cùng với vật đồng thể. Biết được lẽ ấy thì lấy
thành và kính để giữ lấy mà thôi”. Thành là vô vọng, tức là chân thực,
không lầm, không dối, gồm cả những điều mình tự đắc ở trong bụng với
muôn vật ở ngoài. Đã thành thì không điều gì là không kính.
Minh Đạo nói kính không phải là bảo kiểm thúc cái thân, nhưng bảo phải
hàm dưỡng cái tâm. Bất cứ điều gì cũng phải lấy tâm làm chủ, tức là phải
kính cái tâm. Kính cái tâm là chỉ nghe điều thiện, làm điều thiện, lấy điều
thiện làm gốc cho muôn việc, ngoài điều thiện ra không nghe cái gì, không
trông cái gì nữa, mà dẫu có nghe cũng không hiểu, có trông cũng không
thấy. Ở trong đã có cái sở chủ, thì ở ngoài thất kính sao được.
Kính thì phải có lễ. Lễ là phải công nhiên theo thiên lý, không có cái gì là
cái tư kỷ cả. Vậy nên nói rằng: “Chủ nhất vô thích, kính dĩ trực nội, tiện
hữu hạo nhiên chi khí
主一無適，敬以直内，便有浩然之氣: Chủ ở cái
một mà không sai, kính để làm cho thẳng ở trong, rồi là có cái khí hạo
nhiên vậy”.
Cách tu dưỡng. Cái một ở đây là nói cái tâm. Muốn lấy tâm làm chủ, thì
phải giữ tính cho định, phải quên cả trong, ngoài. Nhân có Trương Hoành
Cừ hỏi rằng: “Định tính mà chưa thể không động, còn bị ngoại vật làm lụy,
thì làm thế nào?” Minh Đạo viết thư trả lời rằng: “Cái gọi là định, thì lúc
động cũng định, lúc tĩnh cũng định, không có tương nghịnh
, không chia ra
trong ngoài. Nếu cho ngoại vật là ở ngoài, buộc mình mà theo, thế là cho
tính của mình có nội, có ngoại rồi. Vả cho tính theo vật ở ngoài, thì đương
lúc tính ở ngoài, cái gì ở trong? Như thế mới có ý mong tuyệt khỏi ngoại
dụ, mà kỳ thực không biết tính không có nội, ngoại bao giờ. Nếu đã chia
nội và ngoại ra làm hai mặt, thì còn nói thế nào là định được nữa. Phàm cái
đạo thường của trời đất, là lấy tâm phổ cập muôn vật mà vẫn không có tư
tâm; đạo thường của thánh nhân là lấy tình thuận muôn sự mà vẫn không có
tư tình. Cho nên cái học của người quân tử không gì bằng cứ khuếch nhiên
thái công, ngoại vật đến thì thuận mà ứng. Kinh Dịch nói rằng: “Trinh cát,
hối vong, sung sung vãng lai, bằng tòng nhĩ tư
貞吉悔亡，憧憧往來, 朋從
