vụ lấy sự hành vi cho hợp thiên đạo. Ông cho là người ta cốt giữ cái tâm hư
tĩnh để đối với vạn sự cứ trừng nhiên có việc đến, thì làm mà không mong
chóng có thành hiệu. Đó là theo cái ý câu: “Tất hữu sự yên, vật chính, tâm
vật vong, vật trợ trưởng
必有事焉，物正，心勿忘，勿助長也” của Mạnh
Tử, để giữ cái tâm cho định. Cái học ấy cốt ở sự tự đắc, nghĩa là tự mình ý
hội lấy, chứ không cần phải có an bài bố trí gì cả. Phàm những sự an bài bố
trí là không phải tự đắc nữa. Bởi cái học ấy mà sau thành ra cái tâm học của
Lục Cửu Uyên vậy.
2. TRÌNH DI
Trình Di
程頤, tự là Chính Thúc 正叔, hiệu là Y Xuyên 伊川 (1033 - 1107).
Trước cùng với anh là Trình Hạo theo học Chu Liêm Khê, sau vào học ở
nhà thái học; Hồ Viên thấy văn của ông, lấy làm lạ, cất lên làm học chức.
Đến đời vua Triết Tông (1086 - 1099) ông làm chức giáo thụ ở Quốc Tử
Giám đất Tây Kinh, sau vào làm chức thuyết thư ở sùng chính điện. Ông
dạy học rất nghiêm, ai cũng kính sợ. Lúc ấy ông không tương đắc với bọn
Tô Thức, thương bị dèm, phải ra coi quốc tử giám ở Tây Kinh, rồi lại phải
đổi đi Bồi Châu ở Tứ Xuyên. Được ít lâu lại về dạy học ở Lạc Dương. Qua
sang đời vua Huy tông bọn gian nịnh đắc thế, bắt ông đem về giam ở Hà
Nam, biên tên vào sổ bằng đảng và bắt phải giải tán hết cả học trò.
Ông làm ra những sách Dịch truyện
易傳, Xuân Thu truyện 春 秋 傳 và
Mạnh Tử giải
孟子解. Cái học của ông thấy ở những sách ấy và ở sách Ngữ
lục
語錄 của học trò chép ra,
Trình Y Xuyên với Trình Minh Đạo cùng học một thầy, cùng theo một tông
chỉ, nhưng Minh Đạo thì ôn hậu mà Y Xuyên thì nghiêm khắc, tính chất
mỗi người một khác. Bởi vậy cái học của hai ông tuy cùng đồng một thuyết,
nhưng Minh Đạo thì cho tính và khí là một, mà Y Xuyên thì chia ra tính và
tài; Minh Đạo chủ lấy sự quên cả nội, ngoại, mà Y Xuyên thì chuyên lấy sự
quả dục; Minh Đạo trọng tự đắc, Y Xuyên chuộng cùng lý... Bởi sự khác
nhau ấy mà về sau cái học của Minh Đạo thì thành ra cái học của Lục Cửu
