Uyên và Vương Thủ Nhân, mà cái học của Y Xuyên thì thành ra cái học
của Chu Hi vậy.
Đã nói rằng cái học của Minh Đạo và cái học của Y Xuyên cùng đồng một
thuyết, tất là đều chủ lấy sự xét tâm tính và luân lý làm chủ đích, song mỗi
người bàn ra một phương diện khác nhau.
Tính. Bàn về tính, thì Trình Y Xuyên cho tính là lý, mà lý thì không bao
giờ là không thiện. Ông nói rằng: “Trời phó cho gọi là mệnh, bẩm lấy ở ta
gọi là tính, thấy ở các sự vật gọi là lý. Lý, tính, mệnh, ba điều ấy không
khác nhau. Cùng lý thì tận tính, tận tính thì tri thiên mệnh. Thiên mệnh
cũng như thiên đạo. Lấy cái dụng mà nói thì gọi là mệnh, mệnh là nói về
tạo hóa vậy”. Tuy ông không nói tính là khí, nhưng ông vẫn cho lý với khí
là một. Ông nói rằng: “Luận tính mà không luận khí, thì không đủ; luận khí
mà không luận tính, thì không sáng. Chia ra làm hai là không phải”. Về sau
Chu Hi cho lý với khí là một cũng là theo cái ý kiến ấy vậy.
Tính thì không có điều gì là không thiện, có điều không thiện là ở cái tài
才.
Tài là bẩm ở cái khí. Khí có thanh trọc, ai bẩm cái khí thanh là người hiền,
bẩm cái khí trọc là người ngu. Hiền là tài nhanh, ngu là tài trọc. Vậy tính thì
chỉ có thiện, mà tài thì có thiện, ác.
Cái thuyết ấy, đại ý cũng giống như cái thuyết của Trương Hoành Cừ, phân
ra tính của trời đất và tính của khí chất vậy.
Tâm. Y Xuyên đã cho mệnh, tính và lý là một, thì tâm ông cũng cho là
đồng với tính và lý là một. Ông nói rằng: “Ở trời làm mệnh, ở người làm
tính, luận cái sở chủ thì làm tâm, kỳ thực chỉ là một đạo”. Tâm vốn là ôn
hòa tĩnh mịch, vạn tượng sâm nhiên có đủ cả, cứ tự nhiên thuận ứng muôn
vật, tự hồ cây cao trăm thước, từ cỗi rễ cho đến nhành lá, quán thông suốt
hết cả như một.
Tâm làm chủ, nhưng không có cái định hình, ông thường ví cái tâm của
người ta như cái bánh xe, lưu chuyển dao động không lúc nào nghỉ, cái sở
cảm thật là nhiều mối; hoặc như cái gương treo giữa không gian, chẳng có
vật gì đi qua mà chẳng chiếu vào.
Ở trong người ta thường như là có hai người. Muốn làm điều thiện, thì hình
như có điều ác chen vào để phân ra; muốn làm điều thiện và bất thiện thì
