hình như có lòng tu ố ngăn đi. Vốn không phải là có hai người, nhưng chính
nghiệm ra là có phải, trái, thiện, ác giao chiến với nhau. Vậy nên người ta
phải giữ cái chí cho bền để khiến cái khí không loạn, thì tâm mới định.
Tâm của người ta sở dĩ không định là vì có lòng dục làm loạn mất cái khí,
Bởi vậy học giả cần phải dưỡng khí. Dưỡng khí cốt ở quả dục. Có quả dục
thì mới hóa được cái khí trọc ra khí thanh và dần dần mới được như cái tâm
của thánh nhân, yên lặng sáng suốt tự hồ mặt gương sáng, mặt nước lặng
vậy.
Tình. Người ta đã sinh ra mà biết, là có tính. Có tính là có tình, Hỏi rằng sự
hỉ, nộ có phải ở ngoài mà phát ra không?- Rằng: Cảm ở ngoài nhưng phát ở
trong ra. - Sự hỉ nộ của tính có giống như cái sông của nước không? - Rằng:
Phải. Cứ phẳng lặng như mặt gương là cái tính của nước, đến khi gặp gió
bụi nổi lên thì cuồn cuộn có sóng. Nhưng không có nước sao có sóng,
không có tính sao có tình. Vậy tình là sự động của tính.
Trung hòa, động, tĩnh. Sách Ngữ lục chép Trình Y Xuyên cùng Tô Bính tự
là Quý Minh
季明, vấn đáp về cái uẩn ảo của tính tình, cái cơ của sự động,
tĩnh và cái cốt yếu của sự hàm dưỡng tỉnh sát, đại lược như sau này:
“Tô Quý Minh hỏi rằng: “Cái đạo trung cùng với cái trung lúc hỉ, nộ, ai, lạc
chưa phát ra, có phải là một không?” Trình Y Xuyên đáp rằng: “Không
phải. Khi hỉ, nộ, ai, lạc chưa phát ra, ấy là nói cái nghĩa ở trong đạo trung.
Chỉ có một chữ trung mà dùng ra khác nhau”.
Quý Minh: Có người hỏi rằng: Lúc hỉ nộ ai lạc chưa phát ra, cầu cái trung
có được không?
Y Xuyên: Không được. Đã nghĩ đến cầu cái trung trước khi hỉ nộ ai lạc chưa
phát ra, là nó đã phát ra rồi. Khi nó đã phát ra rồi, thì gọi là hòa, chứ không
gọi là trung được,
Quý Minh: Quan học sĩ họ Lữ
nói rằng nên tìm cái trung ở trước khi hỉ,
nộ, ai, lạc chưa phát ra, Tin lời ấy chỉ sợ không có cái gì chắc chắn. Vậy thì
thế nào là phải?
Y Xuyên: Hãy xem lời ấy nói vào chỗ nào. Nếu nói phải tồn dưỡng ở lúc hỉ,
nộ, ai, lạc chưa phát ra thì phải. Nếu nói cầu cái trung ở trước khi hỉ, nộ, ai,
