một vạch liền, ấy là động vậy. Sao được bảo là tĩnh? Tự đời xưa nho giả đều
nói tĩnh, thì thấy cái tâm của trời đất. Duy ta có nói động thì mới thấy cái
tâm của trời đất.
Quý Minh: Có phải là tìm cái tĩnh ở trong cái động không?
Y Xuyên: Vốn phải, nhưng rất khó. Nhà Phật hay nói định
定, thánh nhân
thì nói chỉ
止. Vả như cái ưa của vật nên gọi là ưa, cái ghét của vật nên gọi
là ghét, cái ưa, cái ghét của vật có quan hệ gì đến ta. Nếu nói rằng ta chỉ
định mà thôi, không có làm gì cả, song cái ưa, cái ghét của vật cũng có ở
trong đó. Cho nên thánh nhân chỉ nói chữ chỉ. Sở vị chỉ là như nói “nhân
quân chỉ ư nhân, nhân thần chỉ ư kính
人君止於仁，人臣止於敬 vậy”.
Quẻ Cấn trong Kinh Dịch nói cái nghĩa chữ chỉ là giữ vững cái ngăn lại,
ngăn chỗ đáng ngăn lại vậy. Nghĩa là nói tùy cái chỗ ngăn lại mà ngăn lại.
Nhiều người không ngăn lại được. Xét người và vạn vật đều hoàn bị cả, khi
gặp việc thì đều nhân cái sở trọng của tâm rồi thay đổi mà xuất hiện ra, như
thấy được việc ấy trọng, thì có việc ấy ra. Nếu có thể để vật đối vật, thì tự
nó không xuất hiện ra được.
Quý Minh: Có kẻ nói rằng: Trước lúc hỉ, nộ, ai, lạc chưa phát ra, thì tiên
sinh hạ chữ động hay chữ tĩnh?
Y Xuyên: Chữ tĩnh thì phải. Nhưng trong thể tĩnh nên có vật mới được. Chỗ
ấy là chỗ khó, học giả chi bằng trước hãy lý hội lấy được chữ kính đã. Biết
được chữ kính thì sẽ biết điều ấy.
Quý Minh: Kính thì dụng công thế nào?
Y Xuyên: Không gì bằng chủ ở cái một.
Quý Minh: Bính tôi thường lo sự tư lự không định, hoặc đang nghĩ một việc
chưa xong, việc khác đã sinh ra nhiều, thì làm thế nào?
Y Xuyên: Không nên như thế. Ấy là cái gốc tại không thành thực vậy. Phải
tập. Tập mà chuyên nhất được thì hay. Bất câu tư lự và ứng sự đều cần ở sự
cầu lấy cái một.
Quý Minh: Đang lúc tĩnh tọa, mà có vật đi qua trước mặt, thì có thấy hay
không?
Y Xuyên: Xem việc thế nào đã: Nếu là đại sự như lúc đang tế tự, thì vật gì đi
qua không thấy, không nghe; nếu lúc vô sự thì mắt nên thấy, tai nên nghe.
