Quý Minh: Đang lúc giữ lòng kính tuy có nghe có thấy, nhưng không có cái
gì đi qua mà không lưu lại, có phải không?
Y Xuyên: Không nói rằng: “Phi lễ vật thị, phi lễ vật thính
非禮勿視,非禮勿
聽” hay sao? Chữ vật 勿là lời nói cấm chỉ, chứ nói chữ phất 弗 thì không
được.
Quý Minh: Trong sách Tạp thuyết lấy cái tâm của đứa trẻ là đã phát ra rồi,
có phải không?
Y Xuyên: Đã phát ra, nhưng cách đạo chưa xa vậy.
Quý Minh: Bậc đại nhân không mất cái tâm của đứa trẻ, là thế nào?
Y Xuyên: Lấy cái thuần nhất là gần đạo vậy.
Quý Minh: Cái tâm của đứa trẻ và cái tâm của thánh nhân, thế nào?
Y Xuyên: Cái tâm của thánh nhân như mặt gương, như mặt nước đứng
lặng”.
Trong bài vấn đáp ấy, Trình Y Xuyên giải thích rõ nghĩa cái thể trung, cốt ở
cái công hàm dưỡng lúc bình nhật, khiến cho khi thất tình chưa phát ra, thì
bao giờ cũng có cái thể trung. Có cái thể trung, thì đến khi thất tình phát ra,
tất là trúng tiết. Ấy là lấy cái tĩnh làm cơ sở cho cái động.
Trong khi thất tình chưa phát ra, thì cái tâm tuy tịch nhiên vô vật, song cái
căn bản của nghĩa lý đã hàm ở trong tâm, không như cái học khác cho là hư
vô cả. Cho nên cái công càng rõ là phải tìm cái tĩnh ở trong cái động, mà
xem ở lúc những thất tình đã phát ra. Như thế thì đến khi ứng sự thù vật có
thể thuận cả ở cái quy tắc tự nhiên. Lúc việc xong, tâm nhàn, quy hợp với
cái đạo thường của Thái Hư mà các vật không có vật nào là lưu trú lại. Ấy
là động chỗ sở dĩ để làm tĩnh vậy. Một động, một tĩnh làm căn bản lẫn cho
nhau, mà cái cốt yếu thì tóm cả về sự kính. Tồn dưỡng cũng bởi sự kính ấy,
tỉnh sát cũng bởi sự kính ấy. Vậy nên cái học của Y Xuyên rất chú trọng ở
sự cư kính.
Cư kính và cùng lý. Trình Y Xuyên lấy câu: “Kính dĩ trực nội, nghĩa dĩ
phương ngoại
敬以直内,義以方外” ở trong Kinh Dịch để làm cốt yếu cho
sự học của mình. “Kính dĩ trực nội” là phải lấy sự kính mà giữ tâm tính cho
lúc nào cũng được nghiêm chính, không trễ biếng bạo mạn; “nghĩa dĩ
phương ngoại” là lấy lẽ phải mà làm mọi việc ở ngoài cho hợp đạo lý. Vậy
