Sự học tập. Trình Y Xuyên nói rằng: “Phàm cái đạo của sự học là chính cái
tâm, nuôi cái tính mà thôi”. Nghĩa là ông cho cái học phải chú trọng về
đường đạo đức. Kè học giả phải có sự kính và sự lập chí. Không có sự kính
thì không trí tri được, không có chí thì rồi bị cái khí và cái tập quán làm sai
lầm. Cho nên nói rằng: “Học giả để cái khí thắng hơn và cái tập quán cướp
mất, là chỉ trách ở cái chí”. Vậy không có hai điều ấy là không học được ở
thánh hiền.
Sự học tập của họ Trình là lấy sách Đại Học, Luận Ngữ, Mạnh Tử, Trung
Dung làm tiêu chỉ để đạt đến sáu Kinh. Trình Y Xuyên nói rằng: “Đọc sách
phải cùng lý để trí dụng. Nếu để cái tâm trệ ở chương cú là vô dụng, ấy là
cái lo lớn của học giả”. Cùng được cái lý ở trong sách, rồi đem ra mà thực
hành, ấy gọi là trí dụng
致用. Nếu học mà chỉ bo bo ở từng câu từng chữ,
không suốt đến cái nghĩa lý cao xa, thì chỉ là cái học hư văn mà thôi. Bởi
vậy ông nói rằng: “Học giả phải vụ thực, không cần cái cận danh. Có ý cầu
cái cận danh, thì cái gốc đã mất rồi, còn học cái gì nữa. Vị danh mà học là
dở vậy”.
Xét ra, cái học của Trình Y Xuyên thì nghiêm chính, nhưng có nhiều điều
câu nệ, không được ung dung khoan hòa như cái học của Trình Minh Đạo.
Muốn biết cái thái độ của hai người là thế nào, thì xem những câu chuyện
sau này là đủ rõ. Trình Minh Đạo thường nói rằng: “Ngày sau em ta có thể
làm cho tôn cái đạo thầy, còn như tiếp dẫn kẻ hậu học, tùy tài mà thành tựu
cho người ta, thì ta không dám nhường. Hậu nho có người chép rằng:
“Minh Đạo và Y Xuyên cùng đi theo quan đại trung coi đất Hán Châu, đến
tối vào ngủ ở cái chùa. Minh Đạo đi vào cửa bên hữu, thì mọi người theo cả
vào cửa bên hữu; Y Xuyên đi vào cửa bên tả, thì chỉ có một mình, không ai
đi theo. Vào đến trong chùa, Y Xuyên nghĩ thầm rằng: “Đó là chỗ ta không
bằng anh ta”. Người ta đi theo Minh Đạo là vì ông khoan hòa dễ dãi, cho
nên ai cũng muốn thân cận, mà Y Xuyên thì nghiêm trọng, thắc mắc cho
nên không ai dám đến gần.
Tính Trình Y Xuyên hay câu nệ những cái nghĩa lý vụn vặt. Xem như ông
cố chấp môt câu “khốc tắc bất ca
哭必不歌” ở trong Luận Ngữ mà cãi nhau
