kính là phải trị mình, mà nghĩa là cách đối phó với sự vật cho hợp lẽ phải,
trái. Ông cho rằng cái tâm của người ta mà thường giữ được là ở sự kính;
không kính thì không giữ được gì cả. Vậy kính là cốt để hàm dưỡng, nhưng
một kính không, không đủ, phải có tập nghĩa
集義 nữa mới được. Tập là
phải để tâm mà làm luôn luôn việc nghĩa. Thí dụ, như muốn làm việc hiếu,
không phải là chỉ biết sự hiếu mà thôi, cần phải luôn luôn thực hành hết mọi
việc về đạo hiếu thì mới tliật là hiếu. Việc để tâm vào chỗ thực hành ấy cho
hợp nghĩa, tưc là tập nghĩa vậy.
Bởi có cái tập nghĩa ấy mới có cùng lý
窮理. Ông cho là trong mỗi vật có
một lý, vậy nên ta phải biết cho đến cùng cái lý. Cùng lý có nhiều mối: hoặc
đọc sách, giảng rõ nghĩa lý; hoặc luận cổ kim nhân vật, phân rõ điều phải,
trái; hoặc ứng sự tiếp vật mà sử lấy chính đáng, đều là cùng lý cả. Ông nói
rằng: “Sở vụ cái cùng lý không phải là nói cùng hết cái lý của vạn vật trong
thiên hạ, cũng không phải là cùng được một cái lý là đến nơi. Chỉ cốt nay
đến một việc, mai đến một việc, tích tập nhiều, thì rồi tự nhiên có chỗ quán
thông,
Có cùng lý mới cách vật và trí tri được. Ông cho cái trí của người ta có hai
thứ. Một thứ là cái trí kiến văn, một thứ là cái trí đức tính. Cái trí kiến văn
thì do sự giao tiếp với ngoại vật mà biết. Cái trí đức tính cốt làm sáng rõ cái
đức tính ở trong. Hai cái trí ấy, ông cho cái trí đức tính là trọng hơn. Vì có
trí đức tính mới làm cho cao cái phẩm giá của người ta được. Theo cái ý của
ông, thì cùng lý là biết hết những lẽ đạo đức vậy.
Tri và hành. Trình Y Xuyên phân biệt sự biết và sự làm ra hai phần khác
nhau, ông nói rằng: “Quân tử lấy sự biết làm gốc, sự làm làm thứ. Nay có
người sức có thể làm được, mà cái biết không đủ để biết cho rõ, thành ra có
những dị đoan, rồi cứ lưu đãng không biết quay trở lại, trong không biết
hiếu, ố, ngoài không biết thị phi. Như thế dẫu có cái tín của Vị sinh, ta
không lấy làm quý. Vậy nên sự biết phải ở trước sự làm, ví như đi đường
nên có ánh sáng soi rõ đã”. Cái tính của người ta vốn lành, theo lý mà làm
là thuận, nhưng phải soi cho sáng rõ cái lý, thì tự nhiên vui ở sự theo lý mà
hành động vậy.
