Lý và khí. Chu Hối Am theo cái học thuyết của Chu Liêm Khê, Trương
Hoành Cừ, Trình Minh Đạo và Trình Y Xuyên mà bàn về vũ trụ và tâm
tình, về cái thuyết lý và khí, ông nói rằng: “Thiên địa chi gian, hữu lý hữu
khí. Lý dã giả, hình nhi thượng chi đạo dã, hữu lý hữu khí. Lý giả dã, hình
nhi hạ chi khí dã, sinh vật chi cụ dã. Thị dĩ nhân vật chi sinh, tất bẩm thử
lý, nhiên hậu hữu tính; tất bẩm thử khí, nhiên hậu hữu hình. Thiên hạ vị
hữu vô lý chi khí, diệc vị hữu vô khí chi lý
天地之間，有理有氣。理也
者，形而上之道也，生物之本也；氣也者，形而下之器也，生物之具
也。是以人物之生，必稟此理，然後有性；必稟此氣，然後有形。天
下未有無理之氣，亦未有無氣之理: Trong khoảng trời đất có lý, có khí.
Lý là cái đạo thuộc về hình nhi thượng, cái gốc sự sinh ra vật. Khí là cái khí
cụ thuộc về hình nhi hạ, cái đồ để sinh ra vật. Bởi thế người với vật sinh ra,
ắt là bẩm cái lý ấy rồi mới có tính; ất là bẩm cái khí ấy rồi mới có hình.
Trong thiên hạ chưa có khí nào không có lý, cũng chưa có lý nào không có
khí”. Vậy lý là phần thuộc về hình nhi thượng mà khí là phần thuộc về hình
nhi hạ, nghĩa là lý thì vô hình, mà khí thì có hình, nhưng cái nọ lẫn cái kia,
chứ không bao giờ có cái nọ, mà không có cái kia được. Bởi vậy ông nói
rằng: “Lý khí bản vô tiên hậu chi khả ngôn. Nhiên lý hựu phi biệt vi nhất
vật, tức tồn hồ thị khí chi trung
理氣本無先後之可言。然理又非別爲一
物,即存乎是氣之中: Lý với khí vốn không nói được có cái trước cái sau.
Song lý không phải là một vật đứng riêng một mình, tức là ở trong khí”. Lý
với khí lúc nào cũng đi với nhau, nhưng xem ra câu vấn đáp sau này thì ông
vẫn cho lý là gốc. Hỏi rằng: “Trước khi chưa có trời đất, hết thảy chỉ có lý,
có phải không?” - Rằng: “Trước khi chưa có trời đất, hết thảy chỉ có lý. Có
lý ấy, mới có trời đất ấy. Nếu không có cái lý ấy, thì cũng không có trời đất,
không có nhân vật gì cả. Có lý là có khí, hai cái cùng lưu hành và phát dục
vạn vật”. - “Thái Cực không phải là cái đã có trước khi có trời đất, không
phải là cái vật hỗn thành ra, chỉ là cái tổng danh để gọi cái lý của trời đất và
vạn vật, có phải không?” - Rằng: “Thái Cực chỉ là cái lý của trời đất và vạn
vật. Nói ở trời đất, thì trong trời đất có cái Thái Cực; nói ở vạn vật, thì trong
vạn vật, mỗi vật có một cái Thái Cực”.
