NHO GIÁO - Trang 413

Thái Cực là lý. Trong vạn vật, mỗi vật có một Thái Cực, nhưng tóm cả lại là
chỉ có một Thái Cực, cũng như là nói trong vạn vật, mỗi vật có một lý,
nhưng tóm cả lại là một lý mà thôi. Cái thuyết ấy cũng tương tự cái thuyết
của Trương Hoành Cừ nói về Thái Hư.
Lý thì không phân biệt ra khác nhau được, dẫu có chia ra làm nghìn, làm
vạn mối cũng chỉ là một gốc mà thôi. Khí thì chia ra làm nhiều loài, mà mỗi
loài một khác. Sự khác nhau ấy bởi tại khí có thanh, trọc, hậu, bạc, cho nên
mới thành ra có sai biệt.
Tính. Vạn vật tuy có sai biệt, nhưng vật nào cũng có cái Thái Cực. Cái Thái
Cực ấy ở vào bậc thánh hiền thì cái tia sáng phát hiện ra như hòn ngọc quý
nằm trong nước trong, mà ở vào người ngư dại, thì nó tối mờ đi, như hòn
ngọc nằm trong chậu nước đục vậy.
Thái Cực ở trong người ta là cái tính bản nhiên của mình, Cái tính ấy theo
bản nguyên của nó thì ai cũng như ai cả. Song người ta lại bẩm thụ cái khí
mà sinh ra, tất là có cái tính khí chất. Cái tính khí chất thì tùy cái khí bẩm
thanh, trọc, hậu, bạc, mà thành ra khác nhau. Thí dụ như theo cái thuyết ngũ
hành, ngũ đức tương phối, thì người nào chịu nhiều kim khí là khác người
chịu nhiều mộc khí, v.v. chỉ có người thánh hiền thì mới có cái tính khí chất
hoàn toàn và có năm đức kiêm bị.
Cái tính khí chất không những là có thanh trọc khác nhau mà thôi, lại có
thuần hay không thuần nữa. Thí dụ: Con người thông minh việc gì cũng
hiểu cả, ấy là bởi có cái khí thanh; nhưng đến việc làm thì vị tất việc gì
cũng trúng lý, ấy là bởi có cái khí không được thuần. Có người cẩn hậu
trung tín, ấy là bởi có cái khí thuần; nhưng đến sự biết thì vị tất việc gì cũng
đạt được lý, ấy là bởi cái khí không thanh. Thanh với trọc, thuần với không
thuần là bởi cái thiên mệnh định ra như vậy. Nhưng ta có thể lấy nhân lực
mà biến hóa cái tính khí chất đi, làm cho sáng cái tính thuần túy là thiên lý
ra, ấy là cái công phu của sự tu dưỡng vậy.
Cái tính bản nhiên và cái tính khí chất tuy khác nhau, nhưng hai tính ấy mật
tiếp với nhau, không bao giờ có tính nọ mà không có tính kía được. Bởi vì
một bên là hình nhi thượng thuộc về tinh thần, một bên là hình nhi hạ thuộc
về vật chất. Cái hình nhi thượng có cái hình nhi hạ mới phát hiện ra được,