trung
居處恭，执事敬，與人忠” thì cũng là để còn cái tâm ấy vậy. Lại
nói: “Sự thân hiếu, sự huynh đệ, cập vật thứ
事親孝，事兄弟，及物恕”,
thì cũng là để phát hành cái tâm ấy vậy. Lại nói: “Cầu nhân đắc nhân
求
仁，得仁”, thì nhường nước mà trốn, can ngăn sự chinh phạt mà chịu chết
đói, là làm cho không mất cái tâm. Lại nói: “Sát thân thành nhân
杀身成
仁”, thì muốn cái nhân hơn sự sống, ghét cái bất nhân hơn sự chết, là làm
cho không hại cái tâm ấy. Cái tâm ấy là tâm gì? Ở trời đất là cái tâm đương
nhiên sinh vật, ở người là cái tâm ôn nhiên yêu người lợi vật, bao cả bốn
đức mà suốt cả bốn mối
vậy.
“Nhân là đầu bốn mỗi, mà trí thì có thể thành thì thành chung, như nguyên
là trên cả bốn đức. Song nguyên không sinh ra ở nguyên, mà sinh ra ở trinh.
Bởi vì cái hóa của thiên địa không tụ hợp thì không phát tán được. Nhân với
trí giao tế với nhau là cái cơ, cái trục của vạn hóa. Cái lý ấy tuần hoàn
không cùng, cắn khít không hở. Cho nên không có trinh thì không lấy gì
làm nguyên vậy”.
Chu Hối Am lấy ý trong Kinh Dịch mà giải nghĩa chữ nhân trong bốn đức
nhân, nghĩa, lễ, trí. Ông lại theo cái thuyết của Trình tử mà nói rút cái đại
yếu của đạo nhân là: “Nhân là cái tính của sự sinh, ái là cái tình của đạo
nhân, hiếu đễ là cái dung của đạo nhân, công là cái thể của đạo nhân, như
nói “khắc kỷ phục lễ vi nhân
克己復禮為仁” vậy. Học giả lấy ba điều trên,
thì khả dĩ biết được cái danh nghĩa của đạo nhân, lấy một điều sau cùng, thì
khả dĩ biết cái phương pháp về sự dụng lực của đạo nhân”.
Cái nghĩa đạo nhân phức tạp khó hiểu cho nên mới ví: “Nhân như nước, ái
như cái nhuận của nước, thứ như sự lưu hành của nước”. Đại ý, nhân vẫn là
một, nhưng hàm cả ái và thứ vậy.
Từ Khổng Tử về sau, các học giả trong Nho giáo thường nói đến chữ nhân,
nhưng chỉ hiểu mập mờ là ái hay là thứ, chứ không ai giải rõ cái nghĩa chữ
nhân như Trình Minh Đạo và Chu Hối Am, và hiểu được đến chỗ sâu xa
của chữ nhân như thế. Mà chữ nhân là cái yếu điểm của Khổng học, hễ
không đạt được hết các ý nghĩa, thì đạo của thánh nhân vẫn không được
