muốn vụ lấy xem nhiều, nhớ nhiều mà làm từ chương để cầu cái thanh
danh, lấy lợi lộc mà thôi vậy. Sự học của người đời nay thì trái phép. Song
cái phép của thánh hiền sở dĩ để dạy người còn đủ ở trong các Kinh, kẻ sĩ
có chí nên đọc cho kỹ, nghĩ cho sâu, mà vấn biện lấy. Nếu biết cái đương
nhiên của lý ấy, mà bắt mình phải theo như thế, thì những điều quy củ, cấm
phòng, há phải đợi người ta đặt cho ra, rồi mới noi mà theo hay sao. Đời
nay đối với việc học vẫn có quy tắc, nhưng đối với học giả đã là thiển lắm
rồi, mà cái phép lại vị tất đã hợp với cái ý của cổ nhân. Cho nên nay ta
không đem cái quy tắc ấy thì ra ở nhà này, chỉ lấy cái mối lớn của thánh
hiền dạy người về việc học, mà đều liệt ra như trên kia và yết ra trước mặt,
Các người nên cùng nhau phải giảng giải cho rõ và noi giữ mà trách ở mình
mình, thì trong khoảng tư lự rối rít, những điều sở dĩ phải răn giữ cẩn thận
mà lo sợ là ắt có nghiêm trọng ở đó vậy”.
Bài học quý ấy, về sau vua Lý Tông nhà Tống đem truyền bá khắp cả nước
để làm quy thức cho sự học. Bởi vậy cái học của họ Chu chóng thành lập ở
đời vậy.
Cùng lý. Trong sự học của Chu Hối Am lấy sự cùng lý
窮理 làm trọng.
Ông nói rằng: “Cùng lý là muốn biết cái sở dĩ nhiên của sự vật với cái sở
đương nhiên của sự vật mà thôi. Biết cái sở dĩ nhiên cho nên cái chí không
hoặc, biết cái sở đương nhiên cho nên việc làm không lầm”. Sự cùng lý của
ông là nói biết cho hết cái lý của từng vật, cho nên nói rằng: “Muốn biết
mười việc mà mới biết được chín việc, dẫu có một việc chưa biết cũng
không sao. Nhưng nếu học một việc mà mới biết đến chín phần, còn một
phần nữa không biết không được, phải biết đến cho hết cả mười phần mới
được”. Ông lại nói: “Phàm việc trong thiên hạ không việc nào là không có
lý. Nếu ta xét cho đến cùng được, thì tự việc lớn của vua tôi, cho đến việc
nhỏ của sự vật, không có điều gì là không biết cái sở dĩ nhiên và cái sở
đương nhiên của nó, mà không nghi ngờ chút gì, rồi cứ theo điều thiện, bỏ
điều ác, mà không có cái lông, cái tóc gì là hệ lụy. Ấy bởi thế mà sự học lấy
cùng lý làm trước vậy”. Cái thuyết cùng lý của ông về sau thành ra một cái
học rất thịnh và lại có cái ý cho mọi sự lý đã ở trong sách rồi, chỉ nên chú
trọng về sự đọc sách. Ông nói rằng: “Luận cái lý của thiên hạ, thì những
