đạo lý. Kính là để giữ cái tâm tính, tức là có cái chủ tể nghiêm trang ở
trong, thì cái công phu hàm dưỡng mới có hiệu quả. Người ta sở dĩ phải
kính là: “Lúc tĩnh mà có cái tư ý đâm ngang ra, ấy là cái thông hoạn của
học giả. Vậy nên phải lấy sự kính làm chủ mà xét cho kỹ cái mầm của tư ý
thường bởi đâu mà sinh ra, rồi cứ chỗ hệ trọng mà cố răn giữ, lâu thành ra
thuần thục, thì tự khắc có kiến hiệu”.
Ông sợ người ta chưa hiểu rõ nghĩa chữ kính, cho nên có chỗ ông lại nói:
“Kính không phải là bảo nghỉ hết cả mọi sự tư lự. Chỉ nên tùy sự mà
chuyên nhất, cẩn thận lo sợ, không phóng dật, chứ không phải nhắm mắt,
ngồi im, tai không nghe, mắt không trông, không ứng tiếp sự vật gì cả, mới
là kính. Kính là chỉnh tề, thu liễm thân tâm không dám phóng túng”. Ông
theo cái ý nghĩa ấy, cho nên thường hay dùng chữ tĩnh và chữ tĩnh tọa để
nói sự tồn dưỡng. Ông nói rằng: “Lấy thiên lý mà xem, thì động không thể
không có tĩnh, cũng như tĩnh không thể không có động. Tĩnh không thể
không hàm dưỡng, cũng như động không thể không tỉnh sát. Chỉ thấy có
một động, một tĩnh làm căn bản cho nhau, kính và nghĩa dìu dắt nhau, để
không có cái ý gián đoạn. Tuy dùng chữ tĩnh, nhưng không phải như là một
vật chết rồi. Trong lúc chí tĩnh, vẫn có cái mối động, cho nên không phải là
nói xa bỏ mọi việc, tuyệt giao với các vật, nhắm mắt ngồi yên mà chỉ thiên
về một mặt tĩnh. Tĩnh là khi chưa tiếp vật đã có sự kính làm chủ ở trong, thì
đến lúc sự vật gì đến, cái thiện đoan sáng rõ ra, mà những cái sở dĩ để xét
càng tinh tường minh bạch vậy”.
Chu Hối Am nói rõ cái nghĩa chữ tĩnh tọa
靜坐 để học giả không hiểu lầm
với chữ thiền tọa
禪坐 của Phật giáo. Bên Phật, tọa thiền nhập định là cốt
để thu thập cái tâm, không để tản mác ra ở mọi sự vật, cứ ngồi im lặng
không nghĩ ngợi gì cả. Bên Nho, tĩnh tọa là ngồi yên, lấy sự kính mà giữ cái
tâm cho sáng suốt để đối phó với các sự vật cho hợp đạo lý. Hai bên cùng
đồng một ý hoán tỉnh cái tâm, nhưng cái đạo thì khác. Phật thì hoán tỉnh cái
tâm để cho thành không không, mà Nho thì hoán tỉnh cái tâm để khiến nó
soi sáng đến các sự lý.
Chỗ này Chu Hối Am muốn phân biệt sự đồng, dị của Nho và Phật, nhưng
cái thuyết của ông chưa được rõ lắm. Phật nói hoán tỉnh cái tâm mà không
