Khổng Tử lấy đạo nhân làm cốt, lấy đạo trung dung làm chừng mực, lấy
cách êm ái, hồn nhiên vô khả vô bất khả mà đối với mọi sự vật, không nhận
điều gì là nhất định, cứ tùy cảm mà ứng, cứ theo thiên lý mà lưu hành, đứng
vào cái địa vị nào, cảnh ngộ nào, cũng an vui, không làm mất cái tư cách
người quân tử vô nhập nhi bất tự đắc. Cái học ấy của Khổng Tử chỉ có Chu
Liêm Khê và Trình Minh Đạo đã tâm đắc mà thôi, còn Trương Hoành Cừ,
Trình Y Xuyên và Chu Hối Am thì thường quá thiên về đường quy thức,
quá trọng về đường thượng lễ và cư kính, cho nên thành ra câu chấp, bó
buộc về mặt thủ cựu, lâu ngày ứ trệ, thật là hại cho sự tiến hóa.
Cái học của Chu Hối Am sở dĩ thịnh hành là bởi nó có cái bề ngoài rất tôn
nghiêm và thích hợp với cái tính cách của dân tộc Tàu, lúc nào cũng muốn
có cái quy củ nhất định mà hành động, chứ không muốn thay đổi. Cái tính
cách ấy, có lẽ làm cho đời người được phong lưu nhàn hạ, nhưng về đường
tiến hóa, thì thật là kém cỏi. Bởi thế cho nên thiên hạ đã xoay vần ra như
ngày nay, dân tộc Tàu và những dân tộc theo văn hóa Tàu, tuy có cái trình
độ văn minh cao, nhưng về đường thế lực phải chịu phần hèn kém. Đó là
một vấn đề mà các học giả nên lưu tâm nghiên cứu, để tim phương mà bồi
bổ lại, khiến cho tương lai ta vẫn giữ được cái tinh thần của ta, mà ta lại có
đủ thế lực để sinh tồn với người. Ấy là một vấn đề rất khẩn yếu mà hiện nay
ta chưa giải quyết được vậy.
III. TÂM HỌC
LỤC CỬU UYÊN
Cái học của Chu Hối Am thì thật là tinh vi, nhưng phải điều câu thúc quá,
làm mất cái tư tưởng tự do của người ta. Ông tuy không hay nói đến Tuân
Tử, nhưng vì ông theo cái thuyết biến hóa khí chất của Trương Hoành Cừ
và Trình Y Xuyên, cần phải lấy lễ nghĩa mà sửa tâm tính, thành ra cái học
của ông với cái học của Tuân Tử cố nhiều chỗ giống nhau. Học giả ai đã
hiểu rõ cái tinh thần của Khổng giáo thì biết là cái học ấy chưa thật phải là
