cái học của họ Khổng và họ Mạnh; cho nên ngay lúc ấy có người lại xướng
lên cái thuyết tâm học, lấy sự khải phát cái bản tâm người ta ra, để có thể
ứng với sự biến của vạn vật. Người ấy là Lục Cửu Uyên ở đất Giang Tây
vậy.
Lục Cửu Uyên
陸九淵, tự là Tử Tĩnh 子静, hiệu là Tồn Trai 存齋 (1139 -
1192), người huyện Kim Khê, thuộc tỉnh Giang Tây. Năm Càn đạo thứ 8
đời vua Hiếu Tông nhà Nam Tống (1163- 1189) ông thi đỗ tiễn sĩ, làm quan
đến chức quốc tử chính, rồi về dạy học ở núi Tượng Sơn
象山, tự hiệu là
Tượng Sơn Ông. Đến đời vua Quang Tông (1190- 1195) ông được cử ra
làm chức Tri Kinh Môn Quận. Ông ở Kinh Môn trị dân rất nhân hậu, sửa
đổi phong tục, xây đắp thành trì, trù liệu việc võ bị, nổi tiếng là có chính lạ,
tể tưởng là Chu Tất Đại khen là: Hữu cung hành chi hiệu
有躬行之效”: Có
cái hiệu quả về sự tự mình làm điều nhân chính.
Ông ở Kinh Môn được non ba năm thì mất, thọ 54 tuổi. Thụy là Văn An
文
安.
Lục Tượng Sơn cùng với anh là Lục Cửu Linh
陸九齡tự là Phục Trai 復齋
đều nổi tiếng là nhà học giả rất uyên thâm. Người đương thời thường gọi là
hai họ Lục đất Giang Tây.
Lục Tượng Sơn thuở nhỏ dĩnh ngộ lạ thường, mới lên bốn tuổi đã biết hỏi
ông thân phụ rằng: “Trời đất đến chỗ nào là cùng cực?” Ông thân phụ cười
mà không đáp lại. Ông nghĩ ngợi về việc ấy đến quên cả ăn cả ngủ. Năm
lên năm tuổi bắt đầu đi học, đến năm lên tám đọc thiên Học nhi trong sách
Luận Ngữ đã biết nghe lời thầy Hữu Tử nói chi ly không hợp với tông chỉ
của Khổng Tử. Ông lại nghe người ta đọc những lời của Trình Y Xuyên,
ông nói rằng: “Sao những lời ấy không giống như lời của Khổng, Mạnh?”
Năm mười một tuổi cùng với anh đi đọc sách, ông chỉ đọc sách Luận Ngữ
và chép riêng ra những lời của Khổng Tử nói với từng đệ tử một.
Năm mười ba tuổi, ông đọc sách đến chữ “vũ trụ” thấy giải thích rằng: “Tứ
phương thượng hạ viết vũ, vãng cổ lai kim viết trụ
四方上下曰宇，往古來
今曰宙: Bốn phương trên dưới là vũ, từ xưa đến nay là trụ”. Ông hốt nhiên
tỉnh ngộ, nói rằng: “Nguyên lai là vô cùng. Người với trời đất và vạn vật
đều ở trong khoảng vô cùng vậy”. Nói rồi cầm bút viết: “Vũ trụ nội sự nãi
