tự đắc lấy vậy”. Thật là ông đã được cái chính truyền của Mạnh Tử, chủ lấy
sự tồn tâm, dưỡng tâm, cầu phóng tâm làm tông chỉ, và lấy cái tâm làm nhất
quán, cho nên ta có thể gọi cái học ấy là duy tâm học
惟心學.
Đạo, lý và tâm. Cái học thuyết của Lục Tượng Sơn chủ ở một chữ tâm,
nhưng cái nghĩa chữ tâm của ông dừng rất rộng. Ông cho đạo, lý và tâm là
một. Ông nói rằng: “Nhân tinh thần thiên chủng vạn ban, phù đạo nhất nhi
di hỹ
人精神千種萬萬般，夫道一而已矣: Cái tinh thần của người ta
nghìn giống muốn vẻ, mà đạo thì có một mà thôi”. Ông lại nói: “Đạo tại
thiên hạ, gia chi bất khả, tổn chi bất khả, thủ chi bất khả, xả chi bất khả,
yêu nhân tự lý hội
道在天下，加之不可,損之不可，取之不可，舍之不
可，要人自理會: Đạo trong thiên hạ, thêm nó không được, bớt nó không
được, lấy nó không được, bỏ nó không được, cần phải người ta tự lý hội
lấy”. Ông thường ví đạo như nước và nói rằng: “Đạo ví như nước, người
đối với đạo thì ví như nước ở chỗ vũng chân, chỗ ao hồ, hoặc như ở khe
ngòi, hoặc như ở sông, ở bể vậy. Bể thì rất lớn mà trong bốn bể có chỗ rộng,
chỗ hẹp, chỗ nông, chỗ sâu không đều, nhưng nước ở vũng chân cũng là
nước vậy”. Bởi vì người ta không lý hội được cái đạo cho nên: “Đạo đại,
nhân tự tiểu chi; đạo công, nhân tự tư chi; đạo quảng, nhân tự hiệp chi
道
大，人自小之;道公，人自私之;道廣，人自狭之: Đạo lớn, tự người làm
nó nhỏ; đạo công; tự người làm nó ra tư; đạo rộng, tự người làm nó ra hẹp”.
Trời đất và vạn vật sở dĩ có là bởi có đạo ấy, mà đạo sở dĩ có là bởi có trời
đất và vạn vật, hai bên nương tựa nhau, cho nên nói rằng: Đạo ngoại vô sự,
sự ngoại vô đạo
道外無事，事外無道: Ngoại đạo ra không có sự, ngoại sự
ra không có đạo”. Đạo ấy chỗ nào cũng có mà chí công, chí chính, chỉ vì
người ta tự đem thân mình làm riêng ra, cho nên không vào được đạo. “Đạo
tắc thiên địa. Nhân dĩ tự tư chi thân, dữ đạo bất tương nhập. Nhân năng
thoái bộ tự tỉnh, tự nhiên tương nhập
道則天地。人以自私之身，與道不
相入。人䏻退歩自惺，自然相入: Đạo đầy lấp cả đất trời. Người lấy thân
mình tự làm riêng ra, cho nên cùng với đạo không vào lẫn nhau được. Nếu
người có thể lùi bước mà tự xét mình, thì tự nhiên đạo với người vào lẫn
nhau được”
