NHO GIÁO - Trang 439

theo. Học cho xong, hỏi cho kỹ, nghĩ cho cẩn thận, biện luận cho minh
bạch, rồi cố hết sức để thực hành cái học của mình. Như thế mà đi thi, tất là
những bài văn có thể bày tỏ được cái học bình nhật, và cái uẩn súc ở trong
bụng, mà không có tội lừa dối thánh nhân, Như thế mà đi làm quan tất là
xứng đáng cái chức của mình, siêng năng làm những việc của mình, để
bụng lo cho nước, cho dân, mà không tính toán đến cái lợi riêng cho một
mình, Được như thế há chẳng gọi là người quân tử đó ru!”
Sau cuộc giảng diễn ấy rồi, Chu Hối Am viết thư cho người ta, nói rằng:
“Từ Tử Tư đến nay, phép dạy người có hai việc, là: tôn cái đức tính và nói
sự vấn học. Nay cái thuyết của Tử Tĩnh là nói tôn cái đức tính mà cái học
của ta là phần nhiều ở chỗ nói vấn học. Bởi vậy cái học kia thì có phần trì
thủ nhiều hơn, mà phần xét đạo lý không được tinh tường. Về đường nghĩa
lý ta không nói bậy, nhưng về những việc khẩn yếu thường không được đắc
lực. Ta nên phản thân dụng lực, bỏ cái đoản, lấy cái trường, ngõ hầu mới
không lệch về một bên”. Lục Tượng Sơn nghe điều ấy, nói rằng: “Chu
Nguyên hối muốn bỏ hai cái đoản, hợp hai cái trường, nhưng ta bảo không
nên. Đã không biết tôn đức tính, thì sao lại nói vấn học được?”
Lại có người nói với Tượng Sơn rằng: “Cái học của tiên sinh là đạo đức
tính mệnh, thuộc về hình nhi thượng, cái học của Chu Hối Am là danh vật
độ số, thuộc về hình nhi hạ. Học giả nên kiêm cả hai cái học ấy”. Tượng
Sơn đáp lại rằng: “Nếu bảo như thế, Hối ông không chịu. Hối ông vẫn cho
cái học của mình là nhất quán, nhưng sự thấy đạo không rõ, thành ra không
đủ nhất quán được. Ta thường viết cho Hối ông rằng: ‘Cái khéo ở sự đo,
lường, phóng ra, tả ra; cái giống ở sự bắt chước, sự mượn; điều hoạch ra cái
gì, đủ làm cho mình tự tín, tập quen thuần thục cái gì, đủ làm cho mình tự
yên’. Lời nói ấy thật đúng cái bệnh cao hoang của Hối ông”.
Hai người tuy không đồng ý về việc học, nhưng vẫn kính phục nhau; một
hôm trời sáng trăng. Tượng Sơn đi bộ chơi, tự nhiên thở dài. Lúc ấy có môn
đệ là Bào Mẫn Đạo đi theo, hỏi: “Tiên sinh thở dài về việc gì?” - Tượng
Sơn nói rằng: “Chu Nguyên Hối là một ngọn núi cao trong núi Thái Sơn,
khả tiếc là học không thấy đạo, thành ra uổng phí mất cả tinh thần!” - Bào
Mẫn Đạo nói rằng: “Đã như thế, chi bằng mỗi bên cứ làm sách để đợi thiên