hiểu. Bỗng có người bán quạt vào kiện ở huyện. Từ Hồ lấy lẽ phải, trái
phân giải xong rồi, lại hỏi Tượng Sơn thế nào là bản tâm. Tượng Sơn nói:
“Vừa rồi nghe xử việc người bán quạt, cái phải thì biết là phải, cái trái thì
biết là trái, ấy tức là cái bản tâm của Kính Trọng đó”. Từ Hồ hốt nhiên tỉnh
ngộ, làm lễ xin làm đệ tử, Sau Từ Hồ thường nói với người ta rằng: “Giản
hỏi cái bản tâm, Lục tiên sinh lấy việc phải, trái của người bán quạt mà đáp
lại. Giản hôt nhiên hiểu cái tâm không có đầu có đuôi, không có chỗ nào là
tâm ấy không suốt”.
Dương Từ Hồ có làm ra hai quyển sách gọi là Kỷ dịch
己易 và Khải tế.
Trong quyển Kỷ dịch ông giải rõ nghĩa câu: “Vũ trụ tiện thị ngô tâm” của
Lục Tượng Sơn. Ông nói rằng: “Vũ trụ không ngoài được cái tâm của ta,
cho nên sự biến hóa của những hiện tượng ở trong vũ trụ cũng là sự biến
hóa của tâm ta vậy. Vậy thì Dịch là mình ta, chứ không phải là cái gì khác.
Lấy Dịch làm quyển sách, không lấy Dịch làm thân mình là không phải; lấy
Dịch làm sự biến hóa, không lấy Dịch làm sự biến hóa của mình là không
phải; trời đất là trời đất của ta, biến hóa là biến hóa của ta, chứ không phải
là vật nào khác.
“Cái tính ta là trừng nhiên thanh minh mà không phải là vật, động nhiên
không có bờ mà không phải là lượng. Trời là cái tượng của tính ta, đất là cái
hình ở trong tính ta, cho nên nói rằng: ở trời thành tượng, ở đất thành hình,
đều ở sự ta làm ra cả. Hỗn hợp không có trong ngoài, quán thông không có
khác loài giống.
“Cái tâm của trời đất quả có thể thấy được không? Quả không thể thấy được
không? Quả động không? Quả chưa động không? Chỉ tại chưa xét đó mà
thôi. Nó giống như động mà chưa từng dời đi, giống như biến mà chưa từng
thay đổi. Không đổi, không dời, gọi là tịch nhiên bất động là phải, gọi là vô
tư vô lự là phải, gọi là không nhanh mà mau, không đi mà đến là phải. Ấy
là cái chí động của thiên hạ, cái chí u thâm của thiên hạ vậy.
“Ta chưa thấy trời, đất, người là ba vậy. Ba là hình, một là tính vậy. Nói
rằng đạo, lại nói rằng Dịch, danh hiệu khác nhau mà cái thực thì là một thể
vậy”,
