đổi thời đại vô đạo ra thời đại hữu đạo. Ngài biết rằng những điều biến cải
trong trời đất không có điều gì là tự nhiên bất thình lình mà thành ra. Dẫu
những mối biến loạn ở trong xã hội cũng không phải một buổi sớm, một
buổi tối mà thành ra được. Thường cái căn do ở tự đâu đâu mới kết cục
thành ra hiện trạng. Ngài nói rằng: “Thần thí kỳ quân, tử thí kỳ phụ, phi
nhất triêu nhất tịch chi cố, kỳ sở do lai giả tiệm hỹ. Do biện chi bất tảo biện
dã
臣弑其君，子弑其父，非一朝一夕之故，其所由来者渐矣. 由辨之
不早辨也: Tôi giết vua, con giết cha, không phải một buổi sớm, một buổi
tối; cái căn do dần dần đã lâu mà thành ra vậy. Bởi vì những kẻ lo liệu
phòng bị những việc ấy, không biết lo liệu phòng bị sớm” (Dịch: Văn ngôn
truyện). Nếu những người có trách nhiệm đến vận mệnh của xã hội biết lo
xa, biết tìm cách ngay chính mà sửa đổi lòng người lại, thì cuộc loạn có thể
trở nên cuộc trị được. Vậy nên nhất sinh Ngài chuyên tâm chú ý về việc
giáo hóa và việc canh cải chính trị. Ngài cho người ta đã sinh ra ở đời, ai
cũng có cái nghĩa vụ đối với đời. Người nào bỏ việc đời không nghĩ đến là
làm điều trái với đạo người, cho nên Ngài càng thấy cuộc đời rối loạn bao
nhiêu, Ngài lại càng muốn ra sức sửa đổi bấy nhiêu.
Thuở ấy có người biết thời cơ không thể làm gì được, mà thấy Ngài cứ cố
tìm cách sửa đổi, cho nên mới chê rằng: “Tri kỳ bất khả vi, nhi vi chi
知其
不可爲而爲之: Biết không thể làm được mà cứ làm” (Luận Ngữ: Hiến vấn
XIV). Đó là vì người ta không hiểu cái bụng của Ngài cho việc thiên hạ
không có lúc nào là không có thể làm được việc ích lợi, vậy nên Ngài cứ
chăm chắm lo làm việc cứu thế. Lại có người nói rằng: “Thao thao giả,
thiên hạ giai thị dã, nhi thùy dĩ dịch chi?
滔滔者，天下皆是也，而誰以
易之？: Ùa ùa như nước chảy một chiều, thiên hạ đều thế cả, ai mà theo
mình để sửa đổi được loạn ra trị?”. Ngài nói rằng: “Thiên hạ hữu đạo Khâu
bất dữ dịch dã
天下有道，丘不與易也: Thiên hạ có đạo thì Khâu này còn
dự đến việc thay đổi làm gì” (Luận Ngữ: Vi tử, XVIII).
Muốn làm việc thay đổi trong thiên hạ thì tất phải có quyền thế mới làm
được, chứ dùng lời nói thì vị tất đã thành công. Lời nói dẫu hay đến đâu
cũng không bằng việc làm, Ngài hiểu như thế cho nên Ngài không chịu giữ
cái địa vị cao thượng làm ông thầy dạy học mà cố tìm cách ra hành chính.
