suy nghĩ đến chỗ uyên áo của đạo thánh hiền. Ông vẫn phục Trình Y Xuyên
và Chu Hối Am là người rất có công với đạo học, song ông rất tôn sùng
Chu Liêm Khê, Trình Minh Đạo và Lục Tượng Sơn. Ông cho cái học của
Chu Hối Am tuy có phần tinh vi nhưng vì cái học ấy cốt tìm lý ở ngoài tâm,
cho nên thành ra chi ly, không bằng cái học của Lục Tượng Sơn chủ ở cái lý
nhất quán trong tâm người ta. Bởi vậy các học giả cho cái học của ông cùng
với cái học của Lục Tượng Sơn là một mối. Cái phần đặc biệt của ông là cái
thuyết tri hành hợp nhất
知行合一và cái thuyết trí lương tri 致良知. Hai
cái thuyết ấy đều căn bản ở sự tâm học. Ông cho sự học cần phải có sự thực
hành. Biết ở trong ý và làm ra ở việc vẫn là một. Song sự biết và sự làm vẫn
chú trọng ở cái tâm; ngoài cái tâm ra là không có sự vật gì khác nữa. Tâm là
phần thiêng liêng sáng suốt của người ta. Phần thiêng liêng ấy là thiên lý,
lương tâm. Đó là cái căn bản sự học của ông.
Học thuyết của Dương Minh. Cái học của Dương Minh đạt tới cái lý độc
nhất ở trong vũ trụ, cho nên nói rằng: “Cái khí cơ của trời đất lưu hành luôn
luôn không lúc nào nghỉ, nhưng trong sự lưu hành ấy có cái chủ tể, cho nên
không trước không sau, không nhanh không chậm, tuy thiên biến vạn hóa
mà cái chủ tể vẫn thường định. Người ta được cái ấy mà sinh, vạn vật có cái
ấy mà còn. Nếu khi cái chủ tể đã định, thì giống như trời xoay vần không
nghỉ, tuy thù tạc vạn biến mà thường vẫn thung dung tự tại, bởi thế gọi là
thiên quân thái nhiên, bách thể tòng lệnh; nếu không có chủ tể thì chỉ là cái
khí chạy rong, thành ra rối loạn (Ngữ lục, I). Nhờ cái chủ tể ấy, cho nên vạn
vật sinh hóa vô cùng mà không lúc nào là không có điều hòa và trật tự. Đó
là cái tư tưởng căn bản trong cái học thuyết của Dương Minh.
Ông cho là vạn vật biến hóa ở trong vũ trụ mà có giường mối là nhờ có cái
tinh và cái nhất. “Vạn tượng sâm nhiên thời, diệc xung mạc vô trẫm. Xung
mạc vô trẫm, tức vạn tương sâm nhiên. Xung mạc vô trẫm giả, nhất chi
phụ; vạn tượng sâm nhiên giả, tinh chi mẫu. Nhất trung hữu tinh, tinh trung
hữu nhất
萬象森然時，亦沖漠無朕；沖漠無朕，即萬象森然。沖漠無
朕者，一之父；萬象森然者，精之母。一中有精，精中有一: Muôn
tượng đông đúc rậm rạp, mà trong lúc ấy vẫn im lặng mờ mịt, không có
triệu trẫm. Im lặng mờ mịt, không có triệu trẫm là muốn tương đông đúc
