tương đồng, tương dị. Học giả rất nên cẩn thận ở chỗ này, đừng để sai lầm
như lối tục học.
Cái đạo đã huyền bí khó hiểu như thế, học giả cần phải lý hội lấy, rồi tự
mình phải mất công phu mà luyện tập suy nghĩ thì mới có chỗ sở đắ. Dương
Minh thấy rõ chỗ khó ấy, cho nên ông nói rằng: “Đạo chi toàn thể, thánh
nhân diệc nan dĩ ngữ nhân, tu thị học giả tự tu tự ngộ
道之全體，聖人亦
難以語人，須是學者自修自悟: Cái toàn thể của đạo, đến thánh nhân cũng
khó nói cho người ta hiểu được, học giả nên tự tu tự ngộ lấy” (Ngữ lục, I).
Đạo thì có một mà thôi, nhưng xưa nay những người luận đạo thường
không tương đồng với nhau, là tại sao? Dương Minh nói rằng: “Đạo không
có phương thể, không thể cố chấp được, nếu cứ câu nệ ở văn nghĩa mà tìm
đạo, thì xa đạo vậy. Như nay người ta nói trời, kỳ thực biết trời ra thế nào?
Bảo rằng mặt trời mặt trăng, gió mưa sấm sét là trời, không phải; bảo rằng
nhân vật, thảo mộc, không phải là trời, cũng không phải. Đạo tức là trời.
Biết được như thế, thì lúc nào mà chẳng phải là đạo. Chỉ vì người ta cứ
nhận định cái sở kiến một góc, rồi cho cái đạo đến gốc ấy là hết, bởi thế cho
nên mới có chỗ không tương đồng. Bằng nay ta bỏ cái lối ấy đi, rồi quay về
tìm lấy ở trong tâm, thì thấy rõ đạo ở trong tâm của ta, không lúc nào,
không chỗ nào, là không phải đạo ấy. Suốt từ xưa nay, vô thỉ vô chung,
chẳng có cái gì là đồng với dị cả. Tâm tức là đạo, đạo tức là Trời, biết tâm
thì biết đạo và biết Trời. Học giả cần biết rõ đạo ấy, rồi cứ theo cái tâm của
mình mà thể nhận lấy, không phải mượn sự tìm ở ngoài mới được” (Ngữ
lục, I).
Ông cho cái đạo ở tâm người ta rất sáng tỏ, dẫu có che lấp thế nào cũng
không mờ tối đi được. “Thử đạo chi tại nhân tâm, kiểu như bạch nhật, tuy
âm tình hối minh, thiên thái vạn trạng, nhi bạch nhật chi quang vị thường
tăng giảm biến động
此道之在人心，皎如白日，雖陰晴晦明，千態萬
狀，而白日之光，未嚐增減變動: Cái đạo ấy ở trong tâm người ta, sáng
như ban ngày, tuy lúc dâm, lúc nắng, lúc tối, lúc sáng, nghìn thái muốn
trạng, nhưng cái sáng của ban ngày chưa từng thêm bớt biến đổi” (Văn lục,
III).
