Tâm học. Do cái lý thuyết đã nói ở trên, mà Dương Minh lập thành cái tâm
học. Học là để biết rõ các sự vật mà thù ứng cho hợp thiên lý, tức là hợp với
chân lý. Sự biết ấy do ở cái tâm của người ta, hễ cái tâm đã sáng thì lo gì
vật đến mà không soi rõ được. Vậy nên cái công phu của sự học cốt ở sự
làm cho sáng cái tâm. Kẻ học giả chỉ lo cái tâm chưa sáng, chứ không lo
không biết hết những sự biến đổi của vật. Người ta lập chí dụng công ở sự
học cũng như sự trồng cây vậy. Cây lúc đầu chỉ có mầm chưa có thân, hoặc
có thân chưa có cành. Khi có cành rồi mới có lá, có lá rồi mới có hoa, có
quả. Lúc đầu mới trồng cây, ta chỉ chăm lo sự tài bồi bón tưới, đừng tưởng
đến cành lá hoa quả vội. Hễ cây tốt thì tự khắc có cành lá hoa quả, chỉ lo bỏ
quên mất cái công tài bồi mà thôi. Sự tài bồi việc học là sự làm cho sáng cái
tâm. Tâm như nước, có dơ bẩn lẫn vào, thì nước đục; hoặc như cái gương,
có bụi bám vào thì gương mờ. Cái bẩn, cái bụi ấy là cái tư dục của người ta.
“Sự học của người quân tử là làm cho sáng cái tâm. Cái tâm vốn không tối,
chỉ vì cái tư dục che đi, cái tập tục làm hại, cho nên hễ bỏ được cái che và
cái hại, thì tâm lại sáng, chứ không phải là được ở ngoài cái tâm vậy” (Văn
lục, IV). Sự học như người tập bắn. Bắn thì phải có cái đích. Cái đích của sự
học là cái tâm. Vậy nên sự học của người ta là chỉ cầu ở cái tâm mà thôi.
“Quân tử chi học, cầu dĩ đắc chi ư kỳ tâm
君子之學，求以得之於其心:
Cái học của quân tử là cầu lấy được ở cái tâm của mình” (Văn lục, IV).
Có cái tâm để làm cốt, thì học bao nhiêu cũng không rối, mà bao giờ cũng
hợp cái lý nhất quán. Bởi vậy mới nói rằng: “Đức có cái gốc, mà học có cái
cốt yếu. Không do ở cái gốc mà phiếm nhiên tòng sự, thì cao lên là hư vô,
thấp xuống là chi ly, chung quy thành ra lưu đãng, mất cái tông chỉ, nhọc
mà không có cái sở đắc vậy” (Văn lục, IV).
Có cái tâm học, thì cứ theo cái chiêu minh linh giác
昭明靈覺của tâm mà
hành động, chứ không câu nệ gì cả. Dương Minh thường nói rằng: “Học là
quý cái được ở tâm; tìm ở tâm mà không phải, thì dẫu lời của Khổng Tử nói
ra, không dám lấy làm phải; tìm ở tâm mà phải, thì dẫu lời của kẻ tầm
thường nói ra, không dám lấy làm trái” (Ngữ lục, II). Sự học đã chủ ở tâm
như thế, thì rất là ung dung hoàng đại, không câu nệ điều gì, và không cố
chấp học thuyết nào, hễ có điều phải là theo. Có người hỏi rằng: “Đạo Nho
