NHO GIÁO - Trang 492

phải ngồi im lặng, và nghỉ hẳn cái tư lự. Học như thế ít lâu, thì cái tâm cái ý
tuy định, nhưng lại chỉ huyền không tĩnh thủ giống như cành cây khô, như
đống tro nguội, lại là vô dụng. Bấy giờ nên dạy người ta tỉnh sát khắc trị.
Cái công phu tỉnh sát khắc trị thì không có lúc nào rỗi. Lúc vô sự thì đem
những lòng hiếu sắc, hiếu tài, hiếu danh, v.v. mà xét cho kỹ, cốt để trừ bỏ
cho hết bệnh căn, khiến nó không phát ra nữa. Học giả lúc ấy phải như con
mèo rình chuột, mắt nhìn tai nghe, hễ thấy cái lòng tư mọc ra thì trí ngay đi,
mãi cho đến khi không còn chút lòng tư nào nữa, bấy giờ sẽ được ngay
chính. Tuy nói rằng “hà tư, hà lự” nhưng không phải là việc lúc mới học.
Lúc mới học phải lo tỉnh sát khắc trị thì cái tư lự mới thành thực. Chỉ nghĩ
có một cái thiên lý, mà hễ đến được chỗ thiên lý toàn thống hết cả, ấy thế là
“hà tư, hà lự” (Ngữ lục, I).
Dương Minh lấy sự tồn thiên lý, khử nhân dục mà dạy người ta, nhưng vẫn
chưa nói rõ ra được thiên lý sở cứ ở đâu mà thể nhận. Có ai hỏi đến điều ấy,
thì ông bảo tìm lấy. Ông thường nói chuyện với người ta rằng: “Ta muốn
phát huy điều ấy ra, biết nó chỉ có một lời, nhưng không phát ra được; lời
ấy sẵn ở trong miệng mà không nói ra thế nào được”. Sau ông lại nói: “Ta
biết cái học ấy không có cái gì khác, chỉ có cái ấy thôi, hiểu được cái ấy là
không có gì nữa”. Ông cứ lúng túng mãi, không thể nói rõ thiên lý ở trong
người ta là cái gì. Đến khi ông bình xong giặc Thần Hào, lại bị bọn gian
thần chực làm hại, tính mệnh nguy như trứng để đầu đẳng. Đoạn rồi, ông
mới nhận biết thiên lý là lương tri. Từ đó về sau ông chỉ lấy hai chữ “lương
tri” mà dạy người ta, và lập ra cái thuyết trí lương tri.
Cái học của Dương Minh tuy cực tinh vi, cực cao minh, mà vẫn chủ lấy sự
thực tiễn. Ông thấy người đời sùng thượng hư văn, ngôn hạnh bất tương cố,
cho nên trước ông xướng lên cái thuyết tri hành hợp nhất để chữa cái tệ tập
của mạt học, sau ông phát huy ra cái thuyết trí lương tri để người ta thể
nhận được thiên lý ở trong tâm. Đó là cách của ông thiết giáo để tiếp dẫn
người ta vào đạo vậy.
Tri hành hợp nhất. Dương Minh xướng lên cái thuyết tri hành hợp nhất từ
khi còn ở Long Trường. Chỗ ấy đất mọi rợ, ngôn ngữ không thông, chỉ một
ít người Tàu đến đó kiếm ăn, ông đem cái thuyết ấy nói với họ, thì ai cũng