gọi là vấn; lấy sự tìm mà làm cho thông cái thuyết mà nói, gọi là tư; lấy sự
tìm mà làm cho tinh tường việc xét mà nói, gọi là biện; lấy sự tìm mà dày
xéo lên sự thực mà nói, gọi là hành. Hễ phân tích cái công ra mà nói, thì
thành năm việc, hợp các việc lại mà nói, thì chỉ có một mà thôi. Ấy là cái
thể hợp nhất của tâm lý, và cái công tịnh tiến của tri hành” (Ngữ lục, II).
Tri với hành là một bản thể. “Cái chỗ chân thiết đốc thực của tri, là hành;
cái chỗ minh giác tinh sát của hành, là tri. Nếu hành mà không tỉnh sát minh
giác, ấy là minh hành, tức là ‘học nhi bất tư tắc võng
學而不思則罔’; nếu
tri mà không chân thiết đốc thực, ấy là vọng tưởng, tức là ‘tư nhi bất học
tắc đãi
思而不學則殆’. Nguyên lai chỉ có một công phu” (Văn lục, III). Bởi
vì học giả chia cái công phu ấy ra làm hai đoạn, làm mất cái bản thể của tri
hành, chứ không biết cái chân tri tức là hành, không hành không đủ gọi là
tri.
Theo cái nghĩa ấy, thì cái thuyết tri hành hợp nhất rất sáng rõ. Song khi
Dương Minh xướng lên cái thuyết ấy, có nhiều người không hiểu rõ, cứ
biện luận mãi. Một người cao đệ của ông là Từ Ái đến hỏi ông. Ông bảo thử
nói tại làm sao mà không hiểu. Từ Ái nói rằng: “Người ta ai cũng biết đối
với cha thì phải hiếu, đối với anh thì phải đễ, nhưng không hiếu được và
không đễ được, thế là đủ rõ tri và hành là hai việc”. Ông nói rằng: “Đó là bị
cái tư dục làm gián đoạn, chứ không phải là cái bản thể của tri hành. Chưa
có cái gì là cái tri mà không hành. Tri mà không hành, chỉ là chưa tri. Thánh
hiền dạy người ta về tri hành, là muốn phục lại bản thể. Sách Đại Học chỉ
rõ cái chân thực tri hành cho người ta xem, như nói: Thích cái sắc đẹp, ghét
cái hơi thối. Thấy cái sắc đẹp là thuộc về tri, muốn cái sắc đẹp là thuộc về
hành. Khi thấy cái sắc đẹp thì đã thích rồi, chứ không phải thấy rồi sau mới
lập tâm để thích; khi ngửi thấy hôi thối thì đã ghét rồi, chứ không phải là
ngửi thấy rồi sau mới lập tâm để ghét. Lại như nói: Người kia biết hiếu,
người kia biết đễ, tất là người ấy đã làm việc hiếu việc đễ rồi, thì mới bảo là
biết hiếu, biết đễ. Lại như biết đau, tất là mình đã thấy đau rồi mới biết đau;
biết rét, tất là mình đã thấy rét rồi mới biết rét; biết đói, tất là mình đã biết
đói rồi mới biết đói. Như thế thì tri với hành phân ra làm hai thế nào được?
Đó là cái bản thể của sự tri hành, không có cái tư dục cách đoạn ra vậy.
