Thánh nhân dạy người tất phải như thế mới gọi là tri, không thì là bất tri”. -
Từ Ái nói: “Cổ nhân chia tri hành ra làm hai, là cốt để người ta thấy rõ
riêng từng cái: một cái hành để làm công phu của cái tri, một cái hành để
làm công phu của cái hành, như thế thì cái công phu mới có chỗ hạ lạc”.
Dương Minh nói: “Như thế là làm mất cái tông chỉ của cổ nhân rồi. Ta
thường nói rằng: tri là cái chủ ý của hành, hành là cái công phu của tri. Tri
là cái khởi đầu của hành, hành là cái thành tựu của tri. Nếu khi đã hiểu được
như thế, thì chỉ nói một cái tri là đã có cái hành ở trong đó rồi; nói một cái
hành là đã có cái tri ở trong đó rồi. Cổ nhân sở dĩ đã nói cái tri, lại nói cái
hành, là chỉ vì thế gian có thứ người mờ mờ mịt mịt theo ý của mình, không
biết rõ sự tư duy tỉnh sát
思惟省察, ấy là minh hành vọng tác 冥行望作,
bởi thế cho nên nói tri rồi sau mới hành, thi hành mới phải. Lại có thứ
người mơ mơ màng màng những điều viển vông vớ vẩn không chịu đem
mình làm việc thiết thực, ấy là sủy mô ảnh hưởng
揣摸影響, bởi thế cho
nên nói hành rồi sau mới tri, thì tri mới thực. Đó là cổ nhân bất đắc dĩ nói ra
như thế để bổ cái lệnh, chữa cái tệ. Nếu khi đã hiểu rõ cái ý ấy, thì chỉ một
lời nói là đủ vậy. Này người ta lại muốn chia tri và hành ra làm hai, tất phải
tri rồi sau mới hành, như là phải giảng tập thảo luận để cầu lấy cái tri, chờ
cho đến khi thật tri rồi mới hành, cho nên chung thân không hành mà cũng
không tri. Đó là cái bệnh lớn, mà lai lịch không phải mới một ngày thành ra
vậy. Ta nay nói tri hành hợp nhất, chính là đối bệnh bốc thuốc, và lại không
phải là xuyên tạc bịa đặt ra đâu. Cái bản thể của tri hành nguyên nó như thế,
nếu khi ta đã biết rõ cái bản thể rồi, thì nói ra làm hai cũng không sao, nó
vốn là một; nếu không hiểu cái tông chỉ, thì nói là một thì cũng không giúp
được việc gì” (Ngữ lục, I).
Dương Minh dạy cái thuyết tri hành hợp nhất là cốt khiến học giả tự mình
tìm lấy cái bản thể, để chữa cái bệnh chi ly quyết liệt của sự học, cho nên
ông nói rằng: “Tri giả hành chi thỉ, hành giả tri chi thành. Thánh học chi
nhất cá công phu, tri hành bất khả phân tác lưỡng sự
知者行之始，行者
知之成.聖學只一個功夫，知行不可分作兩事: Tri là cái khởi thỉ của
hành, hành là sự thành tựu của tri. Cái học của thánh nhân chỉ có một cái
công phu, tri hành không thể chia ra làm hai việc được” (Ngữ lục, I).
