nhận thức thần
識神 làm tính thể性體, cho nên sự văn kiến càng ngày thêm
nhiều, mà sự làm ngăn lấp cái đạo càng ngày thêm sâu vậy. Nay tiên sinh
phát minh ra hai chữ lương tri, ấy là diện mục thật của loài người xưa nay,
còn có điều gì mà nghi ngờ nữa?”
Ông nói: “Phải. Ví như người nhận lầm mộ của người khác họ làm mộ tổ
mình, làm thế nào mà phân biệt được? Chỉ có cách mở ra, rồi lấy máu con
cháu mà thử, thì phải hay không, rõ ra đó. Hai chữ lương tri của ta thật là
một giọt cốt huyết của các bậc thánh tương truyền từ nghìn xưa vậy”. Ông
lại nói: “Ta đối với cái thuyết lương tri là bởi ở chỗ bách tử thiên nạn mà
tìm thấy được, bất đắc dĩ đem nói rõ ra, chỉ sợ học giả cho là dễ, để ngắm
chơi, chứ không chịu dùng công phu mà thực hành, thật là phụ mất cái biết
ấy vậy” (Phụ lục, II).
Hai chữ “lương tri” nói ra thì dễ lắm, nhưng kỳ thực biết cho rõ rất là khó.
Ta chớ nên khinh thường mà không xét cho thật tường tận. Cái thuyết trí
lương tri căn bản ở chữ trí tri
致知 của Khổng Tử và chữ lương tri, lương
năng
良知良能 của Mạnh Tử. Tri là cái minh giác của tâm, mà lương tri,
lương năng là cái bản thể của tri hành. Vậy chữ lương tri của Dương Minh
hàm cả cái nghĩa tri hành hợp nhất.
“Tâm chi bản thể tức thiên lý dã; thiên lý chi chiêu minh linh giác, sở vị
lương tri dã
心之本體即天理也;天理之昭明靈覺，所謂良知也: Cái bản
thể của tâm là thiên lý; cái chiêu minh linh giác của thiên lý gọi là lương
tri” (Ngữ lục, III). Chữ lương tri định nghĩa như thế, tức là lý, là đạo, tự nó
rất sáng suốt, rất linh diệu, lưu hành khắp vũ trụ mà không bao giờ biến đổi.
Cho nên nói rằng: “Lương tri ở tâm người ta suốt muôn đời, lấp vũ trụ, mà
bao giờ cũng thế, không nghĩ mà biết, không học mà hay, trước Trời mà
Trời không trái được” (Ngữ lục, II). Trời đất quỷ thần và vạn vật sở dĩ có, là
nhờ có cái lương tri ấy. Vậy nên lại nói: “Lương tri là cái tính linh của tạo
hóa. Cái tinh linh ấy sinh trời, sinh đất, thành quỷ, thành thần, cái gì cũng
bởi đó mà ra, thật là cùng với vật mà không có vật nào sánh ngang với nó
được” (Ngữ lục, III). Không có cái biết bản nhiên là lương tri, thì trời đất và
vạn vật dẫu có, cũng như không mà thôi. Lương tri bao giờ cũng tự nhiên tự
tại, linh diệu vô cùng, mà vẫn khuếch nhiên thái công: “Vô tri vô bất tri
無
