知無不知, cái bản thể nguyên như thế. Ví như mặt trời chưa từng có bụng
soi sáng cho các vật, thế mà không có vật nào là không được soi sáng. Vô
chiếu vô bất chiếu
無照無不照, nguyên là cái bản thể của mặt trời như vậy.
Lương tri vốn là vô tri, nay muốn cho là hữu tri; vốn là vô bất tri, nay lại
ngờ là cái bất tri; là bởi sự tin lương tri chưa tới vậy” (Ngữ lục, III). Muốn
biết lương tri là có, thì trước hết ta phải tin nó có, và chớ nên tự khi nó: “Hễ
không tự khi, thì lương tri không có cái gì lừa dối được, thế là thành
誠vậy,
thành thì minh
明 vậy; tự tín thì lương tri không có cái gì cám dỗ được, thế
là minh vậy, minh thì thành vậy. Minh thành tương sinh, cho nên lương tri
thường chiếu, thường giác, như cái gương sáng treo lên, vật gì đến cũng
không giấu được cái đẹp, cái xấu” (Ngữ lục, II). Lương tri chỉ là một, tùy nó
phát hiện lưu hành, tự nó nặng nhẹ, dày mỏng, không ai thêm bớt được, cho
nên mới gọi là cái trung
中thiên nhiên. Cái tri, cái giác của lương tri vốn là
tự tại, mà không sao trắc lượng được. Biết là có, mà đến khi biết thật rõ ra,
lại không biết cái thế ấy ở đâu, thế mà phải biết mới được. Bởi vậy nói
rằng: “Tri lai bản vô tri, giác lai bản vô giác, nhiên bất tri tắc toại luân mai
知來本無知，覺來本無覺，然不知則遂淪埋: Tri ra vốn là vô tri, giác ra
vốn là vô giác, nhưng không biết thì là chìm lấp mất” (Ngữ lục, III).
Cái tri ấy vô hình, vô ảnh, vô phương sở, nhưng không đâu là không có. Nó
cứ tự nhiên nhi nhiên mà chiếu ra. Dù che lấp thế nào cũng không làm mất
đi được. Lương tri ở trong tâm người ta, ví như cái ánh sáng của mặt trời
trong không gian. Khi ta ngồi vào chỗ tối, ta tưởng là không có ánh sáng
nữa, nhưng kỳ thực nó vẫn vằng vặc trong khoảng trời đất. Chỗ tối ấy là
vọng niệm, là tư dục, nó chỉ che được cái sáng chứ không làm mất được cái
sáng. Vậy nên nói rằng: “Tuy vọng niệm chi phát, nhi lương tri vị thường
bất tại, đản nhân bất tri tồn, tắc hữu thời nhi hoặc phóng nhĩ. Tuy hôn tắc
chi cực, nhi lương tri vị thường bất minh, đản nhân bất tri sát, tắc hữu thời
nhi hoặc tế nhĩ
雖妄念之发,而良知未嘗不在,但人不知存,則有時而或放
耳。雖昏塞之極,而良知未嘗不明,但人不知察,則有時而或蔽耳: Tuy cái
vọng niệm phát ra, mà cái lương tri chưa từng không có, chỉ vì người ta
không biết giữ cho còn, mới có lúc để buông sổng ra. Tuy cái mờ tối che lấp
đến cực, mà cái lương tri chưa từng không sáng, chỉ vì người ta không xét,
