NHO GIÁO - Trang 506

tâm của kẻ tiểu nhân cũng đều như thế cả. Chỉ tại kẻ tiểu nhân tự cho cái
tâm ấy nhỏ đi mà thôi. Bởi thế cho nên thấy đứa trẻ cou ngã xuống giếng, ắt
có lòng băn khoăn thương xót, thế là lòng nhân cùng với đứa trẻ con làm
một thể vậy. Đứa trẻ con còn là đồng loại với mình, chứ ngay thấy chim
muông kêu thương đau đớn, ắt có lòng bất nhẫn, thế là lòng nhân cùng với
chim muông làm một thể vậy. Chim có lòng mẫn tuất, thế là lòng nhân cùng
với cỏ cây làm một thể vậy. Cỏ cây còn là loài có sinh ý chứ ngay thấy ngói
đá vỡ nát, cũng có lòng đoái tiếc, thế là lòng nhân cùng với ngói đá làm một
thể vậy, Như thế thì cái lòng nhân coi trời đất muôn vật làm nhất thể, dẫu kẻ
tiểu nhân cùng phải có. Lòng ấy gốc ở cái mệnh của trời, mà tự nhiên thiêng
liêng sáng suốt, cho nên gọi là minh đức. Lòng kẻ tiểu nhân dù chia cách,
hẹp hòi, song cái lòng nhân “nhất thể” vẫn không mờ tối. Đó là kể những
lúc chưa bị lòng dục làm lay động, lòng tư làm che lấp vậy. Đến khi lòng
dục làm lay động, lòng tư làm che lấp, mà sự lợi hại đánh lẫn nhau, sự tức
giận khích lẫn nhau, thì hại vật nát loài, không cái gì là không làm, rồi đến
cả cốt nhục tương tàn, mà cái nhân “nhất thể” mất vậy. Thế cho nên nếu
không bị tư dục che lấp, thì tuy là cái tâm của kẻ tiểu nhân, nhưng cái nhân
“nhất thể” cũng như cái tâm của bậc đại nhân vậy; nếu đã có tư dục che lấp,
thì tuy là cái tâm của bậc đại nhân, nhưng sự chia cách hẹp hòi cũng như cái
tâm của kẻ tiểu nhân vậy. Bởi thế cái học của bậc đại nhân cốt bỏ cái che
lấp của tư dục, để tự sáng lấy cái đức sáng, phục lại cái gốc “thiên địa vạn
vật nhất thể”, mà không phải là ở ngoài cái bản thể ấy có thể bù thêm được
cái gì khác vậy”.
“Sao lại cốt ở thần dân?”
“Minh minh đức là để tập cái thể “thiên địa vạn vật nhất thể”; thân dân là để
đạt cái dụng “thiên địa vạn vật nhất thể”. Cho nên sáng cái đức sáng cốt ở
thân dân, mà thân dân là để sáng cái đức sáng vậy. Thân cha ta đến cha
người, đến cha người thiên hạ; thân anh ta đến anh người, đến anh người
thiên hạ; cái lòng của ta có nhân cùng phụ huynh là nhất thể như thế, thì rồi
cái đức hiếu đễ mới sáng vậy. Vua tôi, vợ chồng, bạn hữu cho đến núi sông,
quỉ thần, chim muông, có cây, không đâu là không có một cách thân, để đạt
cái nhân “nhất thể” của ta. Nhiên hậu cái minh đức của ta mới không có chỗ