nhân làm điều bất thiện, dở đến đâu cũng làm, thế mà khi thấy người quân
tử, vẫn che đậy những điều dở, mà phô bày những điều hay ra, thế đủ rõ
rằng cái lương tri nó vẫn không chịu tự nó làm mờ tối đi vậy. Nay muốn
phân biệt thiện, ác để thành ý, chỉ cốt ở sự noi đến cái chỗ biết của lương tri
vậy. Tại sao? Vì rằng: ý niệm phát ra cái gì mà lương tri của tâm ta đã biết
là thiện rồi, nếu không có cái thành để yêu điều thiện ấy, mà lại trái bỏ đi,
thế là lấy điều thiện làm điều ác, mà tự làm tối cái lương tri biết điều thiện
vậy. Ý niệm phát ra cái gì mà lương tri của ta đã biết là ác rồi, nếu không có
cái thành để ghét điều ác ấy, mà lại noi theo mà làm, thế là cho điều ác làm
điều thiện, mà tự làm tối cái lương tri biết điều ác vậy. Như thế, thì dẫu nói
rằng biết, cũng như là không biết, thành thế nào được ý nữa. Nay đối với
những điều thiện, ác, mà lương tri đã biết rồi, mà yêu ghét rất thành thực,
thế là không tự dối với lương tri, mà có thể thành được ý vậy. Song muốn
trí cái lương tri của mình, há phải là hoảng hốt như cái bóng, như tiếng
vang, bâng quơ không bấu víu vào đâu hay sao? Phải là có việc thực mới
được, cho nên trí tri
致知cốt ở cách vật 格物. Vật là việc vậy, hễ ý phát ra
tất có việc, việc mà ý ở đó gọi là vật, cách là chính vậy. Chính những cái
không chính để đem nó về chỗ chính; chính những cái không chính là bỏ
điều ác vậy, đem về chỗ chính là làm điều thiện vậy; như thế gọi là “cách”
Kinh Thư nói: “Cách ư thượng hạ, cách ư Văn tổ; cách kỳ phi tâm
格於上
下格於文祖、格其非心” chữ “cách” trong chữ “cách vật” gồm cả những
nghĩa ấy nữa. Cái thiện mà lương tri đã biết rồi, dù muốn rất thành, nhưng
nếu không theo ngay cái vật mà ý đã để đến, để làm thực ngay thì vật ấy
vẫn chưa cách, mà cái ý hiếu thiện vẫn chưa thành vậy; cái ác mà lương tri
đã biết rồi, dù ghét rất thành, nhưng nếu không theo ngay cái vật mà ý đã để
đến, để bỏ thực ngay, thì vật ấy vẫn chưa cách, mà ý ố ác vẫn chưa thành
vậy. Nay hết thảy cái gì là thiện, là ác, mà lương tri đã biết rồi, theo ngay
cái vật mà ý đã để đến, để cái gì thiện thì làm cho hết, cái gì ác thì bỏ cho
hết, thế thì không có vật nào là không cách, mà cái biết của lương tri không
còn thiếu thốn gì, cũng không bị cái gì che lấp, và có thể đến được chỗ cùng
tột vậy. Như thế, thì tâm ta vui sướng, không còn phàn nàn cái gì nữa, mà tự
