khoan khoái lắm vậy; ý phát ra cái gì không bao giờ mình lại dối mình, mà
có thể gọi là thành vậy. Cho nên nói rằng: “Vật cách nhi hậu tri chí, tri chí
nhi hậu ý thành, ý thành nhi hậu tâm chính, tâm chính nhi hậu thân tu
物格
而後知志，知志而後意成，意成而後心正，心正而後身修”. Những
điều ấy, về phần công phu của điều lý, tuy nói ra có trước sau thứ tự, song
cái duy nhất của cái thể không có thể chia ra trước sau thứ tự được; về phần
điều lý của công phu, tuy không chia ra trước sau thứ tự, song cái duy tinh
của cái dụng, không có thể thiếu thốn được mảy may chút nào. Ấy là cái
thuyết cách, trí, thành, chính, cốt để mở cái chính truyền của vua Nghiêu,
vua Thuấn, mà làm cái học tâm ấn của họ Khổng vậy” (Tục biên, I).
Thiết tưởng học giả nên xem kỹ thiên Đại Học vấn này thì biết được đến
phần uyên thâm trong cái học của thánh hiền và lại hiểu được rõ cái tông
chỉ của Dương Minh, chủ lấy lương tri làm cái mối đầu sự học duy tinh duy
nhất vậy.
Huấn mông đại ý. Sự học của Dương Minh là chủ lấy sự không làm tổn
mất cái bản thể của tâm, cho nên về đường giáo dục, ông chuyên trọng ở sự
không làm tổn mất cái thiên tính của nhi đồng. Ông nói rằng: “Sự dạy của
đời xưa là lấy nhân luân mà dạy người. Đời sau vì cái tập tục học lý tụng từ
chương khởi lên, cho nên phép dạy của tiên vương mất đi. Nay dạy trẻ con
nên lấy hiếu đễ, trung tín, lễ nghĩa, liêm sỉ làm chuyên vụ; cái phương pháp
tài bồi hàm dưỡng, thì nên dạy ca thi để phát cái ý chí, khiến tập lễ để làm
cho nghiêm cái uy nghi, cho đọc sách để mở cái tri giác. Người đời nay
thường cho sự học ca thi và tập lễ là không thiết thời vụ, ấy là cái ý kiến của
bọn mạt tục dung bỉ, sao đủ biết được cái ý lập giáo của cổ nhân. Đại để cái
tính của trẻ con là thích chơi đùa mà sợ câu kiểm, như giống cây, giống cỏ
mới mọc lên, hễ được thư sướng thì lên tốt, phải ràng buộc thì còi đi. Nay
dạy trẻ con phải khiến nó đi lại nhảy múa, trong lòng vui sướng hớn hở, thì
sự tiến của nó không thôi được. Ví như mùa xuân có mưa móc tưới cho có
cây, thì đều ra cành ra lá, tự nhiên một ngày một lớn, và một khác đi. Nếu
phải tuyết sương rét lạnh, thì cái sinh ý kém mòn, rồi càng ngày càng cằn
cọc lại. Dạy thi ca, tập lễ, đọc sách, đều là để thuận đạo cái ý chí, điều lý cái
tính tình, làm mất dần cái bỉ lận, hóa ngầm cái thô ngoan, khiến cho càng
