NHO GIÁO - Trang 513

hay sao? Ai mà không biết sự đau đớn của mình ta, tức là không có tâm thị
phi vậy. Cái tâm thị phi không đợi phải nghĩ mà biết, không đợi phải học
mà hay, tức là lương tri vậy. Lương tri ở tâm người ta, dù bậc thánh, kẻ ngu
không gián cách nhau, cả trong thiên hạ và tự xưa đến nay cùng giống nhau
vậy. Người quân tử ở đời chỉ cầu nói đến cái lương tri của mình, thì tự khắc
phải, trái công nhiên và cùng chung yêu ghét với người, coi người cũng như
mình, coi nước cũng như nhà, cho trời đất muôn vật là một thể, muốn cho
thiên hạ không trị cũng không được. Người đời xưa thấy điều thiện coi như
tự mình làm ra, thấy điều ác coi như tự mình mắc vào, coi dân đói hay là
chết đuối như là tự mình đói hay là chết đuối, có một người không được yên
chỗ, coi như mình đẩy nó vào trong rãnh, không phải là cố ý làm thế để cầu
cho thiên hạ tin mình, cốt là nói đến cái lương tri của mình, để tìm lấy sự
vui hả của mình mà thôi vậy.
“Các bậc thánh như Nghiêu, Thuấn, Tam Vương, nói điều gì dân tin, là vì
nói đến cái lương tri mà nói vậy; làm điều gì dân cũng bằng lòng, là vì nói
đến cái lương tri mà làm vậy. Cho nên dân được vui vẻ sung sướng, giá có
giết cũng không oán, giá có cho lấy lợi cũng không tham, ơn đức khắp đến
rợ mọi, hết thảy những loài có huyết khí đều tôn quý và thân yêu mình cả,
vì là cùng một lương tri vậy. Than ôi, thánh nhân trị thiên hạ sao mà giản dị
như thế!
“Đời sau cái học lương tri không rõ, người thiên hạ dùng tư trí để ganh tị
nhau và đè nén nhau, cho nên mỗi một người có một bụng, mà những cái
biết chếch lệch hẹp hòi, những cái thuật gian dối, thầm dấu đến nỗi không
nói xiết được. Ngoài mượn cái danh là nhân nghĩa, mà trong cái thực tự tư,
tự lợi; quỷ tà để a dua thói tục, kiểu hãnh để cầu tiếng khen; che cái điều
hay của người mà nhận làm cái giỏi của mình; bởi sự riêng của người để
trộm lấy cái thẳng của mình; ganh được thua nhau bằng sự phẫn nộ, mà còn
bảo rằng tuẫn nghĩa; đánh đổ nhau bằng sự hiểm độc, mà còn bảo rằng tật
ác; ghen người hiền, ghét kẻ tài, mà còn tự cho là công thị, công phi; rông
rỡ về tình dục mà còn tự cho là đồng hiếu, ố; lấn nhau, hại nhau, thân ngay
như cốt nhục một nhà, đã có cái ý nhí ngã thắng phụ, cái hình bỉ thử phiên