NHO GIÁO - Trang 515

không lấy làm ngờ, mà những chỗ Ngài muốn tới, còn không bằng lòng và
lại cho là vu khoát, thế thì đời bấy giờ những người không tin Khổng Tử có
phải chỉ hai ba trong phần mười mà thôi đâu. Thế mà Ngài cứ vội vội vàng
vàng như tìm đứa con lạc, không ngồi nóng chiếu bao giờ, há là để mong
người tin, người biết đâu. Chỉ vì cái lòng nhân coi trời đất muôn vật làm
nhất thể, đau xót thiết tha, dù muốn thôi cũng không tài nào mà thôi được,
cho nên Ngài nói rằng: “Ta không phải là bọn của những hạng người ấy thì
ta cùng với ai?” Muốn sạch lấy một mình, để đại luân rối loạn, thế thì quả
quyết thật song cũng không có gì. Than ôi! Nếu không phải là người coi
trời đất muôn vạn vật làm nhất thể, thì sao biết được tâm Ngài? Còn đến
như người độn thế vô muộn, lạc thiên tri mệnh, thì vốn là vô nhập nhi bất tự
đắc; đạo tịnh hành nhi bất tương bội.
“Hèn mọn như tôi dám đâu nhận lấy đạo Phu Tử làm kỷ nhiệm, nhưng tâm
tôi cũng hơi biết tật thống quan thiết đến thân, vậy mới vội vã ngoảnh nhìn
bốn mặt, muốn tìm có ai cùng giúp tôi để bàn cách chữa bệnh vậy. Nay nếu
được những bậc hào kiệt đồng chí với tôi, nâng đỡ giúp rập cùng mở sáng
cái học lương tri ở trong thiên hạ, để người ta ai cũng tự biết nói đến cái
lương tri của mình, mà cùng nhau yên lành, cùng nhau nuôi nấng, bỏ hết cái
tế tắc của sự tự tư, tự lợi, rửa sạch cái tập tục gièm ghen, ganh tức, cùng
trọn cái cuộc đại đồng, thế thì cái cuồng bệnh của tôi sẽ khỏi hẳn mà không
có cái lo táng tâm vậy, hả chăng sướng vậy thay” (Ngữ lục, II).
Xem cái thư ấy, thì hiểu rõ cái lòng nhân ái của Dương Minh đối với nhân
loại bao la khắp cả mọi người, thật là sau họ Khổng họ Mạnh chỉ có một
người ấy vậy.
Cái học của ông còn có điều gì rất hay nữa, cho nên khi ông đau nặng sắp
mất, có nói rằng: “Cái học vấn bình sinh của ta hãy còn mấy phân, tiếc
không được cùng với các bạn mà cộng thành điều đó”. Mấy phân ấy là gì?
Ta lấy làm tiếc không được biết!
Sau này thiết tưởng nên trích ra mấy lời phê bình của tiên nho, để học giả
biết rộng thêm những ý kiến về cái học của Dương Minh.
Lưu Trấp Sơn đời Minh mạt nói rằng: “Tiên sinh thừa cái học đã mất về từ
chương huấn hỗ, quay trở lại cầu ở cái tâm, mà được cái “giác” của tính,