NHO GIÁO - Trang 517

“Tiên sinh là bậc mệnh thế nhân hào, cái giác ngộ ở Long Trường là thuộc
về phần Trời mở cho, nhưng tiên sinh lại cho cái giác ngộ ấy là ở sự ấn
chứng trong ngũ Kinh mà đến, thì thật là khuếch nhiên con đường thánh
không có ngờ gì nữa. Song vì tiên sinh kíp về việc làm cho sáng đạo,
thường thường cứ noi cao lên một chút, mà khinh thường cái cách chỉ điểm,
thành ra mở lối cho cái tệ của bọn hậu học liệp đẳng. Giả sử Trời cho thêm
tuổi, để rèn đúc hết những cái ý kiến cao minh trác tuyệt mà làm cho tới chỗ
thực địa, an tri lại không có cái vãn niên định luận hay sao?”
Hoàng Lê châu là di nho nhà Minh, bàn đến cái học của Dương Minh nói
rằng: “Kỳ thỉ cái học của tiên sinh có phiếm lạn về từ chương, rồi sau đọc
hết sách của Chu tử, tuần tự mà cách vật, nhưng vật lý và ngô tâm vẫn chia
ra làm hai, không có lối vào đạo. Tiên sinh bèn xuất nhập ở Phật, Lão khá
lâu. Kịp đến khi bị đày ra ở chỗ mường mọi, tiên sinh động tâm nhân tính,
nghĩ rằng thánh nhân ở vào địa vị ấy, thì có cái đạo gì, hốt nhiên ngộ được
cái ý chỉ cách vật trí tri. Đạo của thánh nhân có đủ trong tính ta, không phải
tìm ở ngoài.
“Cái học của tiên sinh có ba lần biến mới thấy được của đạo. Từ đó về sau,
bỏ hết cành lá, chuyên ý ở cái gốc, lấy mặc tạo trừng tâm làm cái học đích.
Phải có cái trung chưa phát, thì mới có cái hòa của sự đã phát mà trung tiết.
Thị, thính, ngôn, động, đều lấy sự thu liễm làm chủ; sự phát tán là bất đắc
dĩ vậy. Sau khi tiên sinh ở Giang Hữu về, chỉ chuyên đề xướng ba chữ trí
lương tri. Im mà không cần phải ngồi, tâm không cần phải trừng, không tập,
không nghĩ, cứ tự nhiên theo thiên tắc mà ra. Vì lương tri là cái chung chưa
phát, ấy là trước cái tri, chứ không phải là cái tri chưa phát; lương tri là cái
hòa trúng tiết, ấy là sau cái tri, chứ không phải là cái tri đã phát. Cái tri ấy
tự nó có thể thu liễm, không cần phải chủ ở sự thu liễm; cái tri ấy tự nó có
thể phát tán, không cần phải định ở chỗ phát tán. Thu liễm là cái thể của sự
cảm: tĩnh mà động vậy; phát tán là cái dụng của sự tịch: động mà tĩnh vậy.
Chỗ chân thiết đốc thực của cái tri là hành, chỗ minh giác tinh sát của cái
hành là cái tri, tri với hành chỉ có một, không có hai vậy. Sau khi tiên sinh
về ở Việt, cái thao thủ của tiên sinh lại càng tinh thục hơn, cái sở đắc lại
càng tiến hóa thêm, lúc nào cũng biết phải, biết trái, mở miệng ra là được