Khi sắp sinh ra Ngài, thì có kỳ lân ra nhả ngọc thư, đến khi Ngài sắp mất,
lại có kỳ lân ra mà què một chân. Vậy con kỳ lân ấy là vật gì? Đối với Ngài
là thế nào? Đó là chuyện chép trong sách như thế, ta cứ theo mà chép ra
vậy. Sau khi có chuyện ấy được hơn hai năm, đến tháng tư năm Nhâm Tuất
là năm thứ 41 đời vua Kinh Vương, tức là năm 478 trước Tây lịch kỷ
nguyên, một hôm Ngài dậy sớm đi tiêu dao trước cửa, tay kéo lê cái gậy mà
hát rằng: “Thái Sơn kỳ đồi hồ? Lương mộc kỳ hoại hồ? Triết nhân kỳ nuy
hồ?
泰山其頹颓乎?梁木其坏乎?哲人其萎乎? Núi Thái Sơn có lẽ đổ
chăng? Cây lương mộc có lẽ nát chăng? Người triết nhân có lẽ nguy
chăng?” (Lễ Ký: Đàn cung thượng). Hát xong Ngài vào ngồi giữa cửa. Thầy
Tử Cống đến, nghe Ngài hát như thế, vội vàng vào hỏi thăm. Ngài nói
chuyện đêm nằm chiêm bao, biết có lẽ sắp chết. Đoạn rồi Ngài mắc bệnh
được bảy ngày thì mất.
Ngài mất rồi, học trò thương khóc thảm thiết, ai cũng để tâm tang ba năm.
Tâm tang là để tang trong bụng, chứ không có mặc đồ tang phục. Lại có đến
hơn một trăm người làm nhà ở gần mộ Ngài đến hết tang. Thầy Tử Cống ở
đó đến hết sáu năm mới thôi.
Mộ Ngài nay ở Khổng Lâm, cách huyện Khúc Phụ (thuộc tỉnh Sơn Đông)
hai dặm, cây cối sầm uất lắm.
***
Khổng Tử là một người rất thông minh, rất nhân hậu, hết lòng lo việc cứu
đời. Ngài đem cái đạo của thánh hiền đời trước mới phát huy ra, lập thành
cái học thuyết, lưu truyền về sau để làm kỷ cương cho các dân tộc ở Á
Đông, mãi đến đời nay đã hơn hai nghìn năm, kể có hàng năm trăm triệu
người sùng bái làm thánh sư. Mỗi lời nói, mỗi cử chỉ của Ngài là đời đời
người ta lấy làm khuôn làm phép mà theo. Một đôi khi, vì thời cuộc biến
đổi, thiên hạ náo loạn, lòng người chán nản, đạo của Ngài cũng có lúc mờ
tối đi, nhưng rồi lại sáng rõ hơn trước, mà cái đức vọng của ngài càng ngày
càng tôn trọng thêm lên. Thiết tưởng nếu Ngài không phải là bậc chí thánh,
chí nhân, thì sao được như thế! Ngài nói điều gì cũng ôn hòa và hàm súc,
làm việc gì cũng ngay chính và vừa phải, tiến thoái phân minh, động, tĩnh
hợp thời. Vậy nên về sau Mạnh Tử nói rằng: “Khả dĩ sĩ tắc sĩ, khả dĩ chỉ tắc
