NHO GIÁO - Trang 549

thứ 31 (1905), vì thời thế bức bách, triều đình nhà Thanh mới nghe lời của
Trương Chi Động và Viên Thế Khải, bỏ khoa cử đi và đặt ra quy thức giáo
dục theo tân thời. Nho giáo về đường hình thức đến đó mới biến hình đổi
dạng, và có lẽ nhờ cuộc biến đổi ấy mà phát hiện cái chân tướng ra được.
Bởi vì xưa nay cái học chân chính của Nho giáo thường phát ra ở các nhà tư
thục, chứ ở những nhà công học, thì ngoài sự bó buộc sĩ tử trong vòng khoa
cử ra, không thấy có cái tư tưởng gì mới lạ cả.
Một nhà khảo cứu Nhật Bản nói rằng: “Sự học vấn nước Tàu bị nhà chính
trị lợi dụng, học trò khi ở nhà trường học những cách không phải để đem ra
ứng dụng, chẳng qua chỉ học những văn bài để ra ứng thí mà thôi. Thậm chí
Khổng giáo là cốt dạy cho người ta trí tri, cách vật và cái quy mô trị quốc,
bình thiên hạ, lớn đến những điều cốt yếu về chính trị, nhỏ là những điều để
tu dưỡng nhân cách, thế mà từ khi bị phải nhà chính trị lợi dụng, có người
chê cả Khổng giáo, cho là một cách học để đi thi. Ngày nay nước Tàu bỏ
hẳn khoa cử đi rồi, nhiều người đã xướng lên là giải phóng cho Khổng giáo,
thật là phải lắm vậy”.