xem những sơn xuyên, phong thổ, cùng những di tích đời xưa để khảo chất
những điều chép trong sách ấy. Ông đi du lịch ở miền tây bắc hơn 20 năm,
đi đâu có hai con ngựa và hai con lừa chở sách đi theo. Đến những chỗ biên
tái, ông tìm những người lính già hoặc những người đã thôi lính, để hỏi han
mọi chuyện, có điều gì không hợp với những điều ông đã biết, thì ông đến
chỗ trọ dở sách ra xét lại cho tường tận. Ông khảo chất được điều gì chưa
chép ở trong sách ấy, thì ông biên ra một tập riêng gọi là Triệu vực chí
肇域
志.
Ông suy tầm cái bản nguyên âm học trong các Kinh, Truyện làm ra Âm luận
音論, 3 quyển; Thi bản âm 詩本音, 10 quyển; Dịch âm 易音, 3 quyển;
Đường vận chính
唐韻正, 20 quyển; Cổ âm biểu 古音表, 2 quyển.
Ông lại kê cứu những kim thạch văn tự, nghĩa là những chữ khác ở bia đá
hay ở đồ đồng để làm bằng chứng cho các kinh sử, và lấy những lời nghị
luận về việc học ở trong các kinh sử mà làm ra sách Nhật tri lục
日知錄, 30
quyển. Hậu nho cho bộ sách ấy là bộ tinh nghệ của ông.
Ngoài những sách ấy, ông còn làm đến hơn 20 thứ sách khác nữa, sách nào
cũng bổ ích cho sự học thuật và thế đạo. Kể những nhà nho học xưa nay, mà
sự tư tưởng, cách lập ngôn và sự khảo chứng được hợp với thể lệ khoa học,
thì có ông là hơn cả. Ông thật là một nhà đại khoa học trong Nho giáo vậy.
Bởi ông có cái tính chất khoa học ấy, cho nên ông không ưa cái học hình
nhi thượng. Ông lại thấy học phong cuối đời nhà Minh tồi tụy, học giả theo
mạt học của phái Diêu Giang, thường hay túng tứ không chịu xem các Kinh
Truyện, ông bèn cực lực công kích học phái ấy. Ông bàn việc học, thường
nói rằng: “Hơn một trăm năm nay, học giả thường thường cứ nói tâm, nói
tính, mà mang nhiên không hiểu rõ nghĩa. Mệnh với nhân, là Phu Tử vẫn ít
nói đến; tính với thiên đạo, thì đến thầy Tử Cống cũng chưa được nghe. Cái
lý của tính và mệnh là chỉ nói rõ ở trong Dịch truyện, chứ chưa từng đem
nói với người ta. Phu Tử trả lời cho người hỏi về việc sĩ, thì nói rằng:
“Hành kỷ hữu sỉ
行己有恥”; hỏi về việc học, thì nói rằng: “Hiếu cổ mẫn
cầu
好古敏求”; nói với Ai Công về cái công minh thiện, thì bảo lấy sự bác
học làm trước tiên. Nhan Tử là bậc gần bằng thánh nhân mà còn nói: “bác
ngã dĩ văn
博我以文”. Từ Tăng Tử trở xuống, người đốc thực như Tử Hạ
