Đái Đông Nguyên không phải là một nhà học giả chỉ chuyên về mặt khảo
chứng mà thôi, ông còn muốn đặt ra một cái lý thuyết triết học. Ông viết
thư cho người ta nói rằng: “Những lời nói của Khổng, Mạnh trong sáu Kinh
và các sách truyện lý không thấy mấy chỗ nói đến chữ lý. Nay thì đến kẻ
chí ngu trái ngược càn rỡ, có xử đoán việc gì hay trách mắng người nào
không bao giờ là không nói đến lý. Từ đời nhà Tống về sau mới tập thành
thói quen, cho lý như là một vật của Trời phú cho mà đủ ở tâm, rồi hễ có
việc gì thì lấy cái ý kiến của tâm mà đối phó, thành ra người nào có phụ khí,
hoặc cậy thế, lại thêm có mồm miệng giảo hoạt, thì lý rõ; người nào sức
yếu, khí nhát, mồm miệng không được giảo hoạt, thì lý khuất”. Thiết tưởng
trong các Kinh, Truyện không hay nói đến lý, song cái ý vẫn cho vạn vật sở
dĩ hiểu biết là nhờ có cái lòng thiêng liêng sáng suốt cùng đồng một thể
khắp cả trong vũ trụ. Tống nho dùng chữ lý để gọi cái phần thiêng liêng
sáng suốt ấy, không phải là bịa đặt ra một điều không có trong Kinh,
Truyện, mà chính là Tống nho đã hiểu được đến phần cao thâm của Nho
giáo. Nay Đái Đông Nguyên thấy người đời dùng bậy chữ lý, mà đổ lỗi cho
Tống nho, thì thật là cái ý kiến của ông thiên, và cái học của ông không đến
vậy.
Chủ ý của Đái Đông Nguyên là muốn trừ hai cái tệ của Nho giáo thuở ấy, là
cho Phật lẫn với Nho, và bỏ dục nói lý, cho nên về sau ông làm ba thiên
Nguyên thiện
原善, và sách Mạnh Tử tự nghĩa sớ chứng 孟子字義疏證 để
bàn cái nghĩa lý triết học. Ông cho các sách của ông làm ra, có sách này là
hơn cả. Ông thường nói rằng: “Cái công trước thuật lớn trong bình sinh của
ta, thì có sách Mạnh Tử tự nghĩa sớ chứng là đệ nhất”.
Đại lược, ông đổ lỗi cho Tống nho làm hại thiên hạ vì lẽ phân ra thiên lý và
nhân dục. Ông nói rằng: “Từ Tống nho lập ra sự biện luận về lý và dục, bảo
rằng điều gì không phải là lý tất là dục, điều gì không phải là dục tất là lý.
Bởi thế mới cho sự đói rét kêu gào, trai gái ai oán, sắp chết mong sống của
người ta là nhân dục, rồi bảo cái bản nhiên của thiên lý có luôn trong tâm,
tất phải tuyệt hết cả sự cảm xúc của tình dục. Đến khi ứng sự may ra mà
trúng, thì cứ thế mà yên, chứ không phải thể sát sự tình gì nữa. Nếu không
may mà sự tình chưa rõ, thì cứ cố chấp cái ý kiến của mình mà làm, tự tin
