NHO GIÁO - Trang 562

Đái Đông Nguyên cho tình với lý là một. “Ta với người giao với nhau, tức
là tình. Không quá tình và không bất cập tình, tức là lý. Lý là chỗ tình
không sai lầm, chưa có điều gì không hợp tình mà lại hợp lý. Phàm có
muốn thi ra điều gì với người, thì hãy thử trở lại mình mà nghĩ xem, nếu
người ta lấy điều ấy thì ra với mình, mmh có chịu được không? Phàm có
trách người điều gì, thì hãy thử trở lại mình mà nghĩ xem, nếu người ta lấy
điều ấy trách mình, mình có nhịn được không? Cứ lấy bụng mình mà lường
bụng người, thì cái lý rõ ra”. Thiết tưởng các tiên nho không nói điều gì
khác. Tống nho vẫn cho cái tình tự nhiên là lý. Chỉ có cái tình tự tư tự lợi
mới trái lý. Bỏ cái trái lý mà theo cái hợp lý, ấy là cái tông chỉ của Nho giáo
xưa nay vậy.
Xét trong cái học của Đái Đông Nguyên thì tâm tính của người ta có ba
điều cốt yếu là: dục, tình và tri, Dục với tình phải tương hợp với nhau mới
sinh hoạt được. Có dục, có tình, phải có tri; song trong cái tri có xảo và trí.
Xảo với trí tương hợp với nhau mới thật là trí. Vậy nên nói rằng: “Cái đạo
sinh dưỡng, cốt ở cái dục; cái đạo thống cảm, cốt ở cái tình, Tình với dục tự
nhiên hợp in với nhau, thì mọi việc trong thiên hạ đều hay cả. Biết đến chỗ
cùng kiệt của thiện, ác, là cốt ở cái xảo, quyền tể ngự cũng bởi đó mà ra.
Biết đến chỗ cùng kiệt của thị phi là cốt ở cái trí, đức của thánh hiền cũng
bởi đó mà đủ. Xảo với trí cũng tự nhiên, hợp in với nhau, tinh tường dên tận
chỗ tất nhiên, thì mọi việc trong thiên hạ đều hay cả. Ông lại nói: “Có cái
thân ấy, cho nên có cái dục về thanh sắc, xú vị; có cái thân ấy mà trật tự vua
tôi, cha con, vợ chồng, anh em, bầu bạn đủ cả, cho nên có tình hỉ, nộ, ai,
lạc. Song phải có dục, có tình mà lại có tri, nhiên hậu dục mới được thỏa,
cái tình mới được đạt vậy. Khiến cho cái dục được thỏa, cái tình được đạt,
việc trong thiên hạ chỉ có thế thôi. Duy có cái tri của người ta là việc nhỏ có
thể biết đến chỗ cùng kiệt của sự xấu sự đẹp, việc lớn có thể biết đến chỗ
cùng kiệt của sự phải sự trái, nhiên hậu đem cái dục đã thỏa của mình mở
rộng ra, thì mới có thể làm cho thỏa được cái của người; đem cái tình đã đạt
của mình mà mở rộng ra, thì mới có thể đạt được cái tình của người. Đạo
đức rất thịnh là khiến người ta ai cũng thỏa được cái dục, đạt được cái tình,