chỉ có thế mà thôi”. Khiến cho mọi người ai ai cũng thỏa được dục, đạt
được tình, ấy là chí thiện, ấy là nhân vậy.
Phần cốt yếu trong cái triết học của Đái Đông Nguyên là chủ ở sự bài trừ
cái thuyết thiên lý và nhân dục của Tống nho. Song ta phải biết rằng Tống
nho nói thiên lý, là theo cái nghĩa hình nhi thượng, cho ở trong vũ trụ chỉ có
một cái lý rất linh diệu, làm chủ tể cả vạn sự vạn vật; nói nhân dục là theo
cái nghĩa hình nhi hạ, cho mỗi sự mỗi vật có một phần riêng. Muốn đạt tới
cái đạo lý cao sâu, thì phải theo cái phần công cộng chung cả vũ trụ, tức là
thiên lý, mà bổ cái phần riêng của từng vật, gọi là tư dục. Đó là phần cao
minh trong cái học của Nho giáo mà Tống nho đã phát minh ra. Về sau sự
học sai lầm đi, là tại người đời học không đến, làm không đúng, chứ không
phải cái lỗi của Tống nho nói thiên lý và nhân dục. Đái Đông Nguyên chỉ
biết có một cái học hình nhi hạ, cho nên cứ chăm chăm công kích Tống
nho, không xét đến chỗ căn để. Phàm sự học mà không đạt tới cái lý nhất
quán, rồi cứ theo cái vật dục mà biện luận, thì càng biện luận bao nhiêu, sự
lý càng bề bộn ra bấy nhiêu, mà dù trong sự biện luận, lời lẽ có tinh vi
chăng nữa, thì cũng chỉ tinh vi về một phương diện mà thôi, chứ không thật
hoàn toàn đủ cả phương diện. Đó là cái đặc sắc của phần nhiều những nhà
lý luận ngày nay, mà Đái Đông Nguyên là một nhà học giả có tư tưởng
giống như những nhà lý luận ngày nay vậy. Bởi vậy, những lời nghị luận
của ông nghe thật xuôi nhưng xét ra vẫn kém phần sâu xa, không đủ phát
minh được cái học cao minh hoằng đại của Nho giáo.
Đái Đông Nguyên dạy học trò rất nhiều, và những người nối được cái học
của ông là Đoạn Ngọc Tài, Vương Niệm Tôn và Vương Dẫn Chi, đều là
người trứ danh trong khoảng trung diệp nhà Thanh.
Đoạn Ngọc Tài. Đoạn Ngọc Tài
段玉裁, tự là Mậu Đường 若膺 (1735
-1815), làm những sách có tiếng hơn cả là Thuyết văn giải tự chú
說文解字
註 , Lục thư âm vận biểu 六書音韻表.
Vương Niệm Tôn. Vương Niệm Tôn
王念孫, tự là Hoài Tô 懷祖, làm
những sách có tiếng là Độc thư tập chí
讀書集志, Quảng nhã sớ chứng 廣
雅疏証.
