không đạt đến chỗ cao thâm huyền viễn, thì chỉ thấy được một góc của đạo,
chứ không thấy rõ được cả toàn thể. Đó là chỗ thấy, chỗ kém của phái khảo
chứng. Cũng bởi thế, cho nên các học giả trong phái ấy chỉ là những nhà
khoa học rất tinh, mà không phải là những nhà cao minh triết học vậy.
KINH HỌC PHÁI
Người mở ra học phái này là Nhan Nguyên
顏元, tự là Tập Trai 習齋 (1635
- 1704), người đất Bác Dã, tỉnh Bắc Bình. Ông là dòng dõi quan nhà Minh,
cho nên không ra làm quan nhà Thanh. Thuở nhỏ nhà thật nghèo, ông phải
chịu mọi đường khổ ải, nhưng rất chuyên cần ở việc học.
Cái học của ông đại để do cái học của phái Diêu Giang mà ra, nhưng sau
ông riêng lập ra một phái chỉ lấy Kính Truyện làm gốc, chứ không theo Hán
học mà cũng không theo Tống học. Ông thường nói rằng: “Cách lập ngôn
chỉ bàn phải, trái, không bàn cái đồng, dị. Phải thì cái ý kiến của một hai
người cũng không đổi; trái thì tuy hàng nghìn, hàng vạn người cũng không
theo. Không những là hàng nghìn, hàng vạn người đến hàng trăm, hàng
ngàn năm mà mê hoặc, thì ta cùng nên lấy tiên giác giác hậu giác, chứ
không phải phụ họa lôi đồng vậy”.
Đối với Tống học, thì ông nói rằng: “Ta trước còn có cái ý cho Trình, Chu
là một chi phái của thánh môn. Từ lúc đi du lịch phía nam, thấy người nào
cũng theo Thiền học, nhà nào cũng theo lối hư văn, thật là đối địch với
Khổng môn, ta bỏ được một phần Trình, Chu, thì vào được một phần
Khổng, Mạnh. Ta nhất định cho Khổng, Mạnh và Trình, Chu tiệt nhiên là
hai đường, mà ta không muốn làm kẻ hương nguyện trong đạo thống vậy”.
Cái học của ông khác với cái học của Tống nho là bởi cái tông chỉ: “Tập
hành ư thân giả đa, lao khô ư tâm giả thiểu
習行於身者多, 劳枯於心者
少”, tập làm ở thân thì nhiều, lao khô ở tâm thì ít”. Ông cho sự học cốt ở sự
thực hành, chứ không quan hệ ở lời nói. Cho nên nói rằng: “Lời bàn của
chư nho ở thân chăng? Ở đời chăng? Nếu chỉ là ở giấy bút mà thôi, thì lời
nói trái với Khổng, Mạnh cũng hỏng, mà lời nói không trái với Khổng,
