Mạnh cũng hỏng”. Nghĩa là những học giả chỉ nói cái đạo của thánh hiền
mà không làm việc của thánh hiền, thì dù nói đúng hay không đúng cũng
không có ích lợi gì. Ông rất ghét cái học hư tĩnh không đàm, cho nên nói
rằng: “Theo lâu cái học yêu sự tĩnh, bàn cái không, ắt thế nào cũng chán
việc, chán việc thì ắt bỏ việc, gặp việc gì là lờ mờ vậy, cho nên làm hại
nhân tài mà hỏng việc của thiên hạ, ấy là Tống học vậy”.
Cái học của ông là vụ lấy sự thi thố ra ở việc làm, chứ không cầu ở sự đọc
sách. Ông nói rằng: “Người nào nhận sự đọc sách làm sự học, vốn không
phải là cái học của Khổng Tử, và lấy cái học đọc sách mà giải nghĩa sách,
cũng không phải là sách của Khổng Tử”. Ông cho việc học là phải thực
hành những điều nhân, nghĩa, lễ, trí và lục nghệ. Vậy nên ông tự cung hành
những điều ấy và lấy những điều ấy dạy học trò. Ông thường nói rằng:
“Nuôi thân không gì hay bằng sự tập động. Sáng dậy, tôi nằm, chấn khởi cái
tinh thần, tìm việc làm”. Tóm lại mà nói cái học của ông chỉ chuyên chủ về
một mặt hành động mà thôi. Lương Khải Siêu nói rằng: “Cái học của Nhan
Tập Trai lấy thực học thay hư học, lấy động học hay tĩnh học, lấy hoạt học
thay tử học”. Cái học ấy giống cái tư trào giáo dục ngày nay, nhưng về
đường tư tưởng thì như thế chẳng phải là hẹp hòi lắm hay sao?
Đệ tử của ông có Lý Cung và Vương Nguyên là trứ danh hơn cả, nhưng vì
cái học của phái này khác khổ quá, cho nên sự truyền ra không được rộng
và không được bao lâu cũng mất.
TỐNG HỌC PHÁI
Đời nhà Thanh tuy có phái Hán học, phái Kinh học, song những sĩ phu còn
nhiều người vẫn tôn sùng cái học tính lý, và triều đình vẫn lấy Tống học
làm chính học và dùng về khoa cử lấy những lời chú thích của Tống nho
làm gốc. Bởi vậy cho nên cái thế lực của Tống nho không suy. Phái Tống
học thuở ấy chia ra làm hai. Một phái thiên về cái học của họ Lục, học
Vương, một phái thiên về cái học của họ Trình, họ Chu. Song đại để phái
nào cũng ở trong các phạm vi lý học cả.
