rằng: “Thiên hạ chưa từng không có người. Cái đạo của bách vương đã hư
hỏng đi, có thể lại khởi phục lên được, và cái thịnh trị của Tam Đại, có thể
dần dần lại hoàn lại được”. Sách ấy thật là bổ ích cho sự học của ta vậy.
Bàn về cái đạo làm vua, Hoàng Lê Châu nói rằng: “Lúc nhân dân sơ sinh,
người nào cũng tự tư, tự lợi, trong thiên hạ có cái công lợi, không ai hưng
khởi lên; có cái công hại không ai trừ khử đi. Đến khi có người ra đời,
không lấy cái lợi của mình làm lợi, mà khiến cả thiên hạ đều được lợi
chung; không lấy sự hại của mình làm hại, mà khiến cả thiên hạ đều được
khỏi cái hại. Ấy là sự cần lao của người ấy gấp nghìn gấp vạn sự cần lao
của người trong thiên hạ. Chịu cái cần lao gấp nghìn gấp vạn mà mình
không hưởng cái lợi, cái tình của người trong thiên hạ ắt là không ai muốn
ở cái địa vị ấy. Cho nên bậc nhân quân cao sĩ đời xưa bỏ đi, không muốn
vào cái địa vị ấy như Hứa Do, Vụ Quang
vậy; đã vào rồi lại muốn bỏ đi
như vua Nghiêu, vua Thuấn vậy; lúc đầu không muốn vào mà rồi không bỏ
đi được, như vua Vũ vậy. Há có phải là người “đời xưa khác người đời nay
hay sao? Thích cái nhàn, ghét cái nhọc, nhân tình ai cũng thế cả. Bậc nhân
quân đời sau không thế, cho cái quyền lợì hại của thiên hạ đều bởi mình mà
ra, mình lấy cái lợi của thiên hạ thu hết cả về mình, đem cái hại của thiên hạ
đổ cả cho người cũng không sao, khiến người trong thiên hạ không dám tự
tư tự lợi, mà lại lấp cái đại tư của mình làm cái đại công của thiên hạ. Lúc
đầu còn lấy làm thẹn, lâu rồi cũng thôi, coi cả thiên hạ là một cái đại sản
nghiệp để truyền cho con cháu hưởng thụ vô cùng. Vua Cao Tổ nhà Hán nói
rằng: “Cái nghiệp của ta làm nên, đối với các anh em thì ai nhiều?” Đó là
cái tính trực lợi nó giàn ra ở lời nói vậy.
“Cổ giả lấy thiên hạ làm chủ, vua làm khách; vua mà phải kinh doanh suốt
đời là chỉ vì thiên hạ vậy. Đời nay lấy vua làm chủ, thiên hạ làm khách;
trong thiên hạ mà không có chỗ nào được yên ổn, là vì vua vậy”. (Nguyên
nhân). Ông cho cái hại vì có vua, là tại bọn tiểu nho không hiểu rõ cải đạo
vua tôi, gây thành cái vạ lớn cho muôn dân. Giả sử người làm vua mà hiểu
rõ cái chức phận ông vua như đời Đường Ngu, người nọ nhường cho người
kia, thì hiểu bọn Hứa Do, Vụ Quang không phải là dứt tình với trần thế.
