NHO GIÁO - Trang 572

Người làm vua mà không biết rõ cái chức phận ông vua, thì người ở thành
thị hay ở thôn quê ai cũng muốn được. Cái đạo mà Hứa Do và Vụ Quang
mở ra cho đời sau, không ai hiểu, thật lấy làm tiếc vậy.
Đạo làm vua đã không ai hiểu, đạo làm tôi cũng không ai rõ. Hoàng Lê
Châu nói rằng: “Có quân nhân, rồi lấy sự trông ở chỗ vô hình, sự nghe ở
chỗ vô thanh mà thờ vua, có phải là đạo làm tôi không? Rằng: “Không”. Bỏ
thân mình mà thờ vua, có thể gọi là đạo làm tôi không? Rằng: “Không”.
Trông ở chỗ vô hình, nghe ở chỗ vô thanh, giống như thờ cha; bỏ thân mình
là cái cực tắc của sự vô tư; thế mà còn chưa đủ để đương được, thì đạo làm
tôi thế nào mới phải? Rằng: “Vì thiên hạ rộng lớn, không phải một người có
thể trị nổi, bèn chia ra cho những người giỏi cùng trị, cho nên ta ra làm
quan là vì thiên hạ, chứ không phải vì vua; vì muôn dân, chứ không phải vì
một họ. Ta lấy thiên hạ và muôn dân làm cái khởi kiến. Hễ trái cái đạo, thì
vua dù có lấy cái hình, cái thanh mà cưỡng ta, ta cũng không dám theo,
huống chi cái vô hình, vô thanh hay sao? Đã trái cái đạo, thì đem mình
đứng ở chỗ triều đường, ta cũng không chịu, huống chi là chịu giết bỏ cái
thân mình hay sao? Trái lại, lấy một người, một họ của ông vua làm cái
khởi kiến, thì ông vua có cái thị dục vô hình, vô thanh, ta theo mà trông đó,
nghe đó, ấy là cái tâm của bọn hoạn quan và cung thiếp vậy. Ông vua vì
phần riêng mình mà chết, mà mất, ta theo mà chết đó, mất đó, ấy là việc của
kẻ riêng tây vậy. Đó là sự biện biệt việc làm tôi hay không làm tôi vậy. Kẻ
làm tôi ở đời không hiểu cái nghĩa ấy, cho là vì vua, vì tôi mà đặt ra đạo làm
vua, tôi. Vua chia thiên hạ cho ta để trị, vua trao nhân dân cho ta để chăn
nuôi, coi thiên hạ nhân dân là cái vật riêng ở trong túi của vua. Cho nên
việc bốn phương nhiễu loạn, dân sinh tiều tụy, đủ làm nguy cho vua ta, ta
không thể không giảng cái thuật trị dân và chăn nuôi dân. Nếu không quan
hệ đến sự còn, mất của xã tắc, thì bốn phương nhiễu loạn, dân sinh tiều tụy,
tuy có người làm tôi thành thực, song cho việc ấy là nhỏ mọn. Kẻ làm tôi ở
đời cổ thế nào? Vì sự trị loạn của thiên hạ không ở sự hưng vong của một
họ, mà ở sự lo sự vui của muôn dân. Bởi thế cho nên vua Kiệt, vua Trụ mất,
bèn lấy làm tri, nhà Tần, nhà Nguyên dấy lên, bèn lấy làm loạn, nhà Tấn,
nhà Tống, nhà Tề, nhà Lương dấy hay mất không dự gì đến việc trị loạn. Kẻ