NHO GIÁO - Trang 580

về sự tự tu hay sự giáo dục đều lấy cái học ấy làm cốt. Ông lại thích xem
Phật học, có được nhiều điều sở đắc,
Sau khi Chu Thứ Kỳ mất rồi, ông mở nhà học đường ở Tây Tiều Sơn để
dạy học, Lúc ấy ở Hương Cảng và Thượng Hải có những sách Tây dịch ra
chữ Tàu, ông xem những sách ấy và lại thấy cái chính trị của những nước
Âu Tây rất hoàn bị, ông bèn có chí về việc kinh doanh thế sự. Ông dạy học
ở Tây Tiều Sơn được bốn năm rồi đi du lịch ở miền bắc nước Tàu trong sáu
năm, xem xét phong thổ, nhân vật, khắp cả các tỉnh từ đông chí tây, từ nam
chí bắc. Sau lại trở về Quảng Đông mở nhà học đường đem cái quy thức
mới và cái tư tưởng mới mà giảng dạy. Bấy giờ có bọn Lương Khải Siêu
đến học.
Ông dạy học ở Quảng Đông được 4 năm, rồi đến mở học hội ở Quế lâm là
tỉnh thành Quảng Tây, bị quan bản xứ ngăn cấm, ông bèn lên mở học hội ở
Bắc Kinh được mấy tháng lại bị chính phủ có lệnh cấm, nhưng ông cứ hết
sức đề xướng việc mở học hội.
Từ khi có việc chiến tranh với Nhật Bản, ông đã mấy lần làm tờ điều trần
dâng lên cho vua nhà Thanh, nhưng không đạt lên được. Sau nhờ có quan
Hộ bộ thượng thư là Ông Đổng Hòa là người có ý muốn duy tân, tiến ông
cho nhà vua Thanh. Lúc ấy ông đã làm chức chủ sự ở bộ Công. Vua Đức
Tông, niên hiệu Quang Tự, mới đặc biệt triệu kiến, ông tấu đối mọi điều
vua lấy làm vừa ý, bèn dùng ông để chủ việc biến chính. Tháng tư năm
Quang Tự thứ 24 (1898). Nhà vua xuống chiếu bỏ thời văn, đặt học đường,
đổi cái chế độ võ khoa và mở kinh tế đặc khoa. Vua Đức Tông lại cho bọn
Dương Nhuệ, Lưu Quang Đệ, Lâm Húc, Đàm Tự Đồng, tứ phẩm khanh
hàm, coi việc ở quân cơ chương kinh, để trù biện việc cải cách.
Thuở ấy vua Đức Tông tuy nói là thân chính, nhưng quyền bính ở cả Tây
Hậu. Vua muốn làm việc gì phải bẩm qua Tây Hậu, có cho, mới được làm.
Việc biến chính tuy Tây Hậu không ưa, nhưng lúc đầu cũng để cho làm.
Sau người Mãn sợ mất quyền, mới mưu với Tây Hậu để bỏ vua. Vua Đức
Tông thấy sự nguy cấp, toan nhờ Viên Thế Khải ủng hộ để trị bọn cựu đảng
và đàn áp Tây Hậu. Không ngờ Viên Thế Khải lại bỏ vua mà theo Tây Hậu