thành ra Tây Hậu lại ra lâm triều, Vua Đức Tông phải cấm cố và đảng duy
tân bị giết hại.
Khang Hữu Vi và Lương Khải Siêu trốn thoát được, đi du lịch các nước
trong thiên hạ, rồi làm sách làm báo, để truyền bá cái tư tưởng mới, đến khi
nhà Thanh mất ngôi, Dân Quốc thành lập mới về nước.
Cái học của Khang Hữu Vi theo cái chủ nghĩa bác ái, lấy đạo nhân
仁 làm
cái tông chỉ duy nhất. Ông cho là thế giới sở dĩ đứng được, chúng sinh sở dĩ
sinh nở ra, quốc gia sở dĩ còn, lễ nghĩa sở dĩ hưng khởi lên, là đều căn bản ở
đạo nhân, cho nên ông bàn việc học hay việc chính, không việc gì là không
lấy sự phát cái lòng “bất nhẫn nhân
不忍人” ra làm đầu. Có nhân mới có ái
lực, có ái lực cho nên người ta mới thân yêu nhau và mới có lòng cứu thiên
hạ. Đó là cái yếu điểm trong cái học của Khang Hữu Vi vậy.
Sách của ông, có ba bộ rất trọng yếu, là: Tân học ngụy kinh khảo
新學僞經
考, Khổng Tử cải chế khảo 孔子改制考 và Đại đồng thư 大同書.
1. Tân học ngụy kinh khảo. Thuở ấy những người thuộc về phái Hán học
cho những Kinh cổ văn làm chính, rồi cố tìm nghĩa từng chữ từng câu như
lối huấn hỗ đời Hán, chứ không ai để ý phản biện thực giả gì cả. Khang
Hữu Vi làm sách này để bác cái học của phái Hán học. Ông cho là những
sách cổ văn thuộc về cái học của nhà Tần, do bọn Lưu Hâm trong đời Tân
Mãng làm ra, chứ không phải là cái học của nhà Tây Hán. Cứ như ý ông, thì
đời Tây Hán không có phân ra cổ văn và kim văn, chỉ vì bọn Lưu Hâm
muốn giúp Vương Mãng, mới bịa đặt ra chuyện cổ văn để làm loạn mất cái
vi ngôn đại nghĩa của Khổng Tử. Vì có cái thuyết ấy của ông mà cái căn
bản của phái Hán học phải lay động vậy.
2. Khổng Tử cải chế khảo. Khang Hữu Vi cho Khổng Tử làm sách Xuân
Thu là chủ ở sự cải chế về đường chính trị. Ông lấy ý trong sách ấy mà chia
ra làm ba đời: đời loạn, đời thăng bình, đời thái bình. Người ta ở vào đời
nào thì tùy thời mà cải cách. Cái tư tưởng biến pháp duy tân của ông là gốc
ở sách này mà ra. Cứ như ý của ông, thì Nghiêu, Thuấn đều là bậc người
hoàn toàn về đường lý tưởng, không biết có thật hay không, nhưng Khổng
Tử lấy để làm tiêu biểu, cũng như Lão Tử nói Hoàng Đế, Mặc Tử nói Đại
Vũ, Hứa Hành nói Thần Nông. Vậy nên ông cho là ai muốn hiểu rõ cái học
