đồng, và cái hứng nhàn tản như đám cô vân, đem so với tiếng phồn thanh là
tiếng đàn, tiếng sáo, có khác gì trời đất xa nhau không? Bạn ta là Ngô Quân
Hoàn Than ở Tấn Giang, trước tập làm thời văn, rất giỏi về nghề thơ, rồ sau
chán cái phồn thanh của thế tục, khảng khái tìm cái nguyên thanh ở trong
thiên hạ ra vào đạo Phật, đạo Nho, thám vi sách ẩn
探微索隐 trong hơn
mười năm, mà không sở đắc được cái gì, rồi trở lại tìm trong sáu Kinh, chợt
thoát nhiên giác ngộ. Đạo Kiền là bởi sự dị mà biết, đạo Khôn là bởi sự
giản mà hay, khuếch nhiên thái công, thuận ứng với vật rất thần diệu, suy ra
việc làm, đạt ra ngôn từ, mở rộng ra mãi như thi, ca, từ, vịnh, cảm xúc từng
loài mà phẩm để bằng văn, phong vận thiên nhiên, không cần đến phủ tạc,
há lại không phải là có được cái ý chí của nguyên thanh đó hay sao?”
Đặng Thái Phương, người huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh bây giờ, thì đỗ ra
làm quan được ít lâu, rồi bỏ về ở chỗ thôn dã, chăm chỉ đọc sách, nổi tiếng
là người có học luật uyên bác. Ông thích xem sách Chu Dịch và đem những
lời thuộc về tượng, thoán hào và quái dịch ra quốc âm theo lối văn vần, gọi
là Chu Dịch quốc âm quyết
周易國音訣. Đời Cảnh hưng bấy giờ có quan
Tham Tụng Nguyễn Hạo và quan Bồi Tụng Võ Thuận Trai làm tựa khen
sách ấy. Đến đời Gia Long triều Nguyễn, Phạm Quý Thích cũng làm tựa
nhắc lại sách ấy. Xem thế, thì các nho giả đời trước đã muốn lấy quốc âm
mà học tập.
Nguyễn Tiếp
阮浹
, tự là Khải Chuyên
啟顓, hiệu là Nguyệt Úc 月澳, biệt
hiệu là Hạnh Am
幸庵. Bởi vì ông làm nhà ở Lục Niên Thành, thuộc huyện
La Sơn, tỉnh Hà tĩnh ngày nay, cho nên người đời thường gọi là Lục niên
tiên sinh
六年先生, hay là La Sơn Phu Tử 羅山夫子. Hiện nay có bộ La
Sơn tiên sinh thi tập
羅山先生詩集 truyền ở đời.
Ông theo cái học của Trình, Chu và rất chăm đọc sách Tính Lý, Tứ Thư,
Ngũ Kinh đại toàn. Ông làm bài Hạnh am ký, có đoạn nói rằng: “Cái đạo
học của thánh môn thì đã có sách của Liêm Khê, Minh Đạo, Y Xuyên,
Hoành Cừ, Khang Tiết và Chu Văn công, bác văn ước lễ, không thiếu điều
gì nữa. Người sinh ra sau những bậc ấy, chỉ lo cái đạo không thi hành ra,
chứ không lo cái đạo không sáng. Kẻ có chí nên nhớ ngầm mà thể nhận cái
