Vua Quang Trung đãi ông một cách rất đặc biệt, lúc nào cũng tôn trọng như
thầy. Nhưng ông không vì phú quý mà bỏ danh nghĩa của mình, cứ một
niềm từ chối cả của cải và tước vị. Trong những thư từ ông viết cho vua
Quang Trung, ông chỉ nói cái tình khổ của dân và xin vua giảm bớt sưu dịch
cho dân nhờ.
Có một điều khá lấy làm lạ là tại làm sao trong những người nho học ở đất
Bắc Hà thuở ấy, vua Quang Trung chỉ tôn trọng có một mình ông và mỗi
lúc đến mời ông, ông không đi, cho gì ông không lấy, thế mà vua không tức
giận mà vẫn kính trọng. Hoặc giả là tại lúc ấy những người nho học có tiếng
đều trốn tránh đi hết cả, chỉ có ông cứ nghiễm nhiên ở nhà dạy học, thấy uy
quyền mà không sợ, thấy lợi lộc mà không tham, cho nên vua muốn dùng
ông để thu phục kẻ sĩ trong nước chăng. Dẫu thế nào mặc lòng, ở trong một
thời loạn như thuở ấy, mà ông giữ được cái danh tiết trong sạch, ấy thật là
một người chính nhân quân tử, không xấu cái tiếng danh giáo của nước Việt
Nam ta vậy.
***
Nước Việt Nam ta là một nước nhỏ ở bên cạnh nước Tàu, đất hẹp người ít,
thế mà từ khi lập nước đến giờ, nhờ có Nho giáo, đời đời nhân tài bồi xuất,
người làm tướng văn, tướng võ, người đạo đức văn chương, người có khí
tiết cao thượng, khá lấy làm vẻ vang, không phụ cái tiếng là một nước văn
hiến. Song về đường học thuật và tư tưởng thì xưa nay ta chỉ theo có mấy
lối học của Tàu truyền sang: trong đời nhà Lý và nhà Trần, thì sự học của ta
theo lối huấn hỗ của Hán nho và Đường nho, rồi từ đời nhà Lê về sau thì
theo lối học của Tống nho, lấy Trình, Chu làm tiêu chuẩn. Ta chỉ quanh
quẩn ở trong cái phạm vi hai lối học ấy, chứ không thoát ly được mà sáng
lập ra cái học thuyết nào khác. Sự học của ta có chỗ kém ấy, là bởi khi xưa
sự giao thông không được tiện lợi, sách vở không có đủ mà kê cứu. Hãy
xem như ở bên Tàu, trong đời nhà Minh và nhà Thanh có bao nhiêu học
phái ta cũng không biết. Một cái học như Dương Minh học đầy khấp cả
nước Tàu và tràn sang đến Nhật Bản, mà ở bên ta không thấy ai nói đến.
Hoặc giả có người nào biết mà nói ra, thì cũng không có ảnh hưởng gì đến
sự học thuật.
